عباس اسماعیل‌گل: 10 آذرماه سالروز به شهادت رسیدن سیدحسن قمشه‌ای‌اسفه‌ای، مشهور به آیت‌الله مدرس است. شهید مدرس، از بزرگمردان تاریخ ایران زمین است. او که بیش از 17 سال، از 1289 تا 1307 نماینده مجلس بود، هیچ‌گاه از راه انقلابی خویش پشیمان نشد و در طول این مدت، با جسارت و شجاعت شگفت‌انگیز به مبارزه با استبداد و استعمار پرداخت و سرانجام جان خود را نیز در این راه فدا کرد. انتخاب سالروز شهادت وی به عنوان روز مجلس، به ماندگاری نام و یاد مدرس در خاطره‌ها و شناخت هر چه بیشتر این عالم انقلابی کمک کرد. 

اما داستان زندگی شهید مدرس در نوع خود جالب توجه است، زیرا این شهید بزرگوار از دوران کودکی تا رسیدن به نمایندگی مجلس مسیر سخت و پرپیچ و خمی را سپری کرده است؛ پدربزرگ مدرس، مرد زاهد و عابدی بود که از سال‌ها پیش در قُمشه (شهرضای کنونی) سکونت داشت. مدرس به همراه پدر رهسپار قمشه شد و مدت 10 سال در آن شهر، مقدمات ادبیات عرب و فارسی را فرا گرفت. او 16 سال بیشتر نداشت که برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و حدود 13 سال در آن شهر اقامت گزید. پس از آن، راهی نجف اشرف شد و 7 سال در آن مکان مقدس به تحصیل علم پرداخت. وی در دوره دوم مجلس شورای ملی از طرف علمای نجف، به عنوان یکی از 5 مجتهدی که قوانین مصوب مجلس را برای مغایر نبودن با موازین شرع نظارت می‌کردند، برگزیده شد. آیت‌الله مدرس سرانجام جان خویش را بر سر مخالفت با رضاخان پهلوی گذاشت و به درجه والای شهادت نایل آمد. 

بنا بر این گزارش، پس از وقوع انقلاب اسلامی، اهالی فرهنگ و هنر سعی کردند با تولید آثار مرتبط با فعالیت‌شان ادای دینی به شهید مدرس به عنوان یک قهرمان ملی انجام دهند که در این میان سهم حوزه کتاب بیشتر از سایر حوزه‌های فرهنگی و هنری است. اما در عرصه سینما و تلویزیون هم هنرمندان با تولید ۲ سریال، یک فیلم بلند داستانی و چندین مستند کارنامه پرباری درباره پرداختن به ابعاد مختلف زندگی شهید مدرس از خود به جا گذاشته‌اند. 

در میان همه این آثار که هنرمندان و اهالی فرهنگ در وصف شهید مدرس به تولید رسانده‌اند یک اثر بیش از سایر آثار در حافظه تاریخی مردم مانده و آن هم مجموعه تلویزیونی «مدرس» به نویسندگی و کارگردانی هوشنگ توکلی است که در سال 1366 روی آنتن شبکه یک سیما رفت. این مجموعه تلویزیونی که سال 1366 به کارگردانی هوشنگ توکلی و تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله از شبکه یک به نمایش درآمد، یک تئاتر تلویزیونی است که بر نطق‌های تاثیرگذار شهید مدرس تاکید دارد. 

اما از نکات قابل توجه این سریال می‌توان به ایفای نقش هوشنگ توکلی در این مجموع اشاره کرد، توکلی در تئاتر تلویزیونی مدرس در نقش رضاشاه ظاهر شد تا غیر از نویسندگی و کارگردانی این تله‌تئاتر، یکی از نقش‌های اصلی را بر عهده بگیرد. او در این مجموعه بازی محکم و جانداری از خود به نمایش گذاشت. 

اما همان‌طور که در ادامه گزارش به طور دقیق‌تر به آن اشاره خواهد شد، تاکنون مرحوم هادی اسلامی، زنده‌یاد خسرو شکیبایی و حسین محجوب در سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی مختلف ایفاگر نقش شهید مدرس بوده‌اند و انصافا هر کدام تمام تلاش خود را کرده‌اند تا به بهترین شکل نقش آیت‌الله سیدحسن مدرس را به نمایش بگذارند اما به هر حال ایفای نقش خسرو شکیبایی در سریال «مدرس» بیش از سایرین ماندگار شد و به اعتقاد بسیاری خسرو شکیبایی توانست نطق‌های دشوار و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی‌وقفه و بدون قطع شدن کلام بیان و بازی کند.

به هر حال اینکه سریال «مدرس» یکی از شاخص‌ترین آثار هنری درباره شهید مدرس است به هیچ عنوان قابل کتمان نیست و به همین بهانه پای صحبت‌های هوشنگ توکلی، نویسنده، کارگردان و بازیگر این سریال نشستیم.

***

* جناب توکلی! به عنوان نخستین سؤال بفرمایید چه شد در اواسط دهه 60 و در بحبوحه دفاع‌مقدس، سراغ تولید سریال شهید مدرس رفتید؟

 دهه 60 از حساس‌ترین و مهم‌ترین دهه‌های تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می‌شود، زیرا قطار انقلاب اسلامی تازه به حرکت درآمده بود و نهادهایی چون مجلس شورای اسلامی با تغییر پوسته، جانی تازه گرفته بودند و مسؤولان وقت صداوسیما احساس می‌کردند برای تزریق تفکر انقلابی و صحیح میان نماینده‌های مجلس، تولید اثر نمایشی درباره شهید مدرس از واجبات است، به همین خاطر این پروژه به بنده پیشنهاد شد و پس از چندین ماه مراحل پیش‌تولید و مقدماتی کار را شروع کردیم. 

البته در مراحل پیش‌تولید و تولید مجموعه، سختی‌های فراوانی را متحمل شدیم که بخش عمده‌ای از مشکلات به برخی کمبودهای فنی و نیروی انسانی باز می‌گشت که به خاطر تغییر و تحولات دولت انتقالی آن زمان طبیعی به نظر می‌رسید، از سویی طی چند سال ابتدایی دهه 60 به خاطر وقوع انقلاب اسلامی، تولید سریال تلویزیونی با یک رکودی مواجه شده بود که همین موضوع هم کار ما را سخت می‌کرد. 

 

* در تولید سریال‌های تاریخی، پژوهش حرف نخست را می‌زند؛ در اوایل دهه 60 با توجه به همه مشکلات آن زمان چگونه به منابع پژوهشی دسترسی پیدا کردید؟

در مدت نگارش فیلمنامه شهید مدرس، مرحوم علی مدرس، نوه شهید مدرس در کنارم حضور داشت؛ ایشان که همان سال‌ها کتاب «مدرس، قهرمان آزادی» را منتشر کرده بود درباره شهید مدرس بیشترین اطلاعات را در اختیارمان گذاشت. 

 

* درباره انتخاب بازیگران هم برای‌مان بگویید؛ چه شد که برای ایفای نقش شهید مدرس به خسرو شکیبایی رسیدید که آن زمان شناخته شده نبود!

درباره انتخاب بازیگران باید بگویم سعی کردم اغلب بازیگران مجموعه از هنرمندان توانای تئاتر باشند و درباره انتخاب خسرو شکیبایی باید بگویم مرحوم شکیبایی را از اداره تئاتر می‌شناختم و از آنجا که مطمئن بودم خسرو از بازیگران توانمند تجربه‌گراست با توجه به ساختار تئاتری سریال بهترین گزینه برای ایفای نقش شهید مدرس محسوب می‌شد. 

 

* قبول دارید که هنر بازیگری زنده‌یاد شکیبایی در سریال «مدرس» از شاخص‌ترین بازی‌های سریال‌های تاریخی به حساب می‌آید؟

خسرو شکیبایی در پیش‌تولید سریال، حدود 3 ماه هر روز به منزل ما می‌آمد و توانست با تمرین سخت بر صدا، بیان و نگاهش کاراکتری ماندگار در تاریخ سریال‌های تلویزیونی خلق کند. 

یکی دیگر از مسائلی که باعث شد نقش او ماندگار شود، مونولوگ‌های طولانی است که او در صحنه‌های مختلف و بدون وقفه ایفا کرد. شکیبایی همه دیالوگ‌های مدرس را از حفظ شد و یکی از تک‌گویی‌های او در این نقش 20 دقیقه طول می‌کشد که با نمای باز شروع می‌شود و در یک نمای بسته به پایان می‌رسد.

و نکته قابل تأمل آنکه این سخنرانی 20 دقیقه‌ای تنها با یک بار برداشت ضبط شد و تکرار نداشته است. 

 

* درباره استقبال‌ از سریال «مدرس» در زمان پخش هم بگویید؟

اگر بخواهم واقعیت را بگویم باید اشاره کنم مجموعه «مدرس» به اصلاح یک سریال «خیابان خلوت کن» بود و همان زمان از بازخوردهای مردم در کوچه و خیابان روحیه می‌گرفتیم. البته این اقبال صرفا به مخاطبان محدود نمی‌شود و حتی امام خمینی(ره) هم درباره سریال اظهارنظر کردند و فرمودند: «این مدرس را ببرید به دانشگاه درس بدهید و بگذارید ببینند؛ کاری که درباره مدرس در تلویزیون ساخته شد حتی لزومی ندارد در کتاب‌های درسی نامی برده شود؛ آنقدر این مدرس کامل و جامع مسائل تاریخی را روایت کرد که نیازی نیست سرمایه‌گذاری کنیم».

 

* یکی از نکات قابل توجه سریال مدرس، عدم شباهت ظاهری بازیگران با شخصیت‌ها است، چرا همانند سریال‌های تاریخی چند سال اخیر سعی نکردید با گریم چهره بازیگران را به شخصیت‌ها نزدیک کنید؟

شخصا به این موضوع باور ندارم که برای باورپذیری سریال‌های تاریخی صرفا باید چهره بازیگران را به شخصیت‌ها نزدیک کنیم، زیرا هر چقدر هم با ترفندهای مختلف بازیگر شبیه شخصیت مورد نظر شود باز مردم فریب نمی‌خورند اما اگر بازیگران مبتی بر توانایی‌شان، هنر خود را دیکته کنند همه مخاطبان شخصیت را باور می‌کنند؛ همان اتفاقی که برای خسرو شکیبایی در سریال مدرس افتاد.

***

روایت عمارت فرنگی از «مدرس»

مرغ حقی که دیده نشد!

مستندی از تنهایی مدرس

حکایت نویسندگان از مرد تنها

بدون شک نویسندگان و پژوهشگران از فعال‌ترین اهالی فرهنگ و هنر در تولید اثر درباره شهید مدرس به شمار می‌روند. در این میان آثار متعددی توسط نویسندگان منتشر شده است که اغلب آثار شاخص در این باره در دهه 90 به چاپ رسیده است. هر کدام از این آثار روایتگر بخشی از ابعاد زندگی سیاسی، اجتماعی و شخصی شهید مدرس است. مطالعه این آثار برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر خالی از لطف نخواهد بود، از جمله «سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس» از محمدصادق مزینانی، «مردان مبارز میرزاکوچک خان جنگلی و سیدحسن مدرس» از عباس رمضانی، «گنجینه خواف (مجموعه درس‌ها و یادداشت‌های روزانه شهید سیدحسن مدرس در تبعید)» به‌‌اهتمام نصرالله صالحی، «سیدحسن مدرس» و «قصه‌ زندگی سیدحسن مدرس همراه با تاریخ» از عباس رمضانی، «شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس در شعر فارسی: گزیده اشعار حیات و بعد از شهادت» از آستان قدس رضوی، «حکایت مرد تنها» زندگینامه داستانی آیت‌الله سیدحسن مدرس از حمیدرضا شاه‌آبادی، «کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی توصیفی شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس» به‌اهتمام ندا عظیمی و زهرا مؤدب، «مدرس و سیاست‌گذاری عمومی» (بررسی اندیشه و عمل سیاسی شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس) از حمیدرضا ملک‌محمدی، «شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس به روایت اسناد زنده تاریخ» به همت مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، «یادنامه پنجاهمین سالگرد شهادت شهید بزرگوار سیدحسن مدرس» به همت جهاد دانشگاهی، «بازیگران عصر طلایی (سیدحسن مدرس)» از امیر خواجه ‌نوری و «زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس» از مسعود نوری.

نامزدهای بخش مستندنگاری سیزدهمین دوره جایزه جلال آل‌احمد توسط دبیرخانه این‌جایزه معرفی شدند. به گزارش «وطن امروز»، نامزدهای سیزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد در بخش مستندنگاری توسط داوران این بخش معرفی شدند. به این‌ترتیب، اسامی کتاب‌های راه‌یافته به مرحله نهایی بخش مستندنگاری سیزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد به ترتیب حروف الفبا به شرح زیر است: «از ری تا شام» (روایت ناتمام شهید احمد غلامی) اثر علی مژدهی، «از شریف تا لس‌آنجلس» اثر پرویز سعادتی، «ده- هشتاد» (روایتی از سیل خوزستان ۹۸) اثر میثم امیری، «فرکانس ۱۱۶۰‌» (اینجا آبادان صدای مقاومت و ایستادگی) اثر فضل‌الله صابری، «قدر مطلق یک توطئه» (کودتای نقاب به روایت اسناد) اثر شاداب عسگری و اسماعیل قمریان‌معمره، «گوهر صبر» (خاطرات گوهرالشریعه دستغیب) اثر طیبه پازوکی و «مظلوم میهن محبوبم» اثر دکتر علی شمسا. این آثار به داوری گلعلی بابایی، مصطفی رحیمی و سعید علامیان به مرحله نهایی سیزدهمین دوره‌ جایزه‌ ادبی جلال آل‌احمد راه پیدا کردند. 

زندگی و زمانه نماینده مجلس روی آنتن شبکه مستند

مستند «تنها مدرس» در جدیدترین قسمت برنامه تلویزیونی «به اضافه مستند» رونمایی می‌شود. به گزارش «وطن امروز»، مستند «تنها مدرس» روایتی از تولد تا شهادت آیت‌الله سیدحسن مدرس است و ابعاد زندگی سیاسی- مبارزاتی این عالم را بررسی کرده است. این فیلم تلاش کرده با بهره‌گیری از تصاویر آرشیوی، روایتی همه‌جانبه از فعالیت‌های شهید مدرس را ارائه دهد. به گفته معین شافعی، کارگردان این اثر، «مدرس در زمان قاجار هم شبیه هم‌دوران‌های خودش نبود و با روحانیان درباری فاصله زیادی داشت و استقلال و تفکرش دقیقا منطبق بر شخصیت یک روحانی واقعی بود». مستند «تنها مدرس» پس از ۲ سال تحقیق و پژوهش و تصویربرداری در شهرهای تهران، کرمانشاه، اصفهان و استانبول به سیزدهمین جشنواره سینما حقیقت رفت و حالا در ایام سالگرد شهادت آیت‌الله مدرس برای نخستین‌بار روی آنتن شبکه مستند می‌رود. در این قسمت و پس از پخش مستند، میز گفت‌وگوی برنامه با حضور خسرو معتضد مورخ و تحلیلگر مسائل تاریخی و نعمت احمدی حقوقدان و پژوهشگر تاریخی برگزار شده و شخصیت و رفتار سیاسی- اجتماعی مدرس، معرفی، نقد و بررسی می‌شود. همچنین سعید هاشم‌زاده و امیر ابیلی به نقد فرمی و ساختاری مستند «تنها مدرس» خواهند پرداخت. این قسمت از برنامه «به اضافه مستند» روز سه‌شنبه 11 آذرماه ساعت ۲۰ از شبکه مستند پخش خواهد شد. 

***

پیمان طالبی باز هم راوی «خانه ما» شد

پیمان طالبی، مجری تلویزیون و رادیو برای دهمین فصل متوالی به عنوان گوینده و راوی همراه مخاطبان مستند- مسابقه «خانه ما» انتخاب شد. به گزارش «وطن امروز»، پیمان طالبی که از نخستین فصل مستند- مسابقه «خانه ما» همراه مخاطبان این برنامه بوده در فصل دهم «خانه ما» که در قزوین ساخته شده است همچنان به عنوان گوینده، رقابت 3 خانواده قزوینی را روایت خواهد کرد. فصل دهم مستند مسابقه «خانه ما» که مهرماه امسال و در شرایط ویژه کرونایی در قزوین تصویربرداری شد، با رقابت ۳ خانواده قزوینی زمستان امسال روی آنتن خواهد رفت. در فصل دهم مستند- مسابقه «خانه ما» ۳ خانواده در شهر باستانی قزوین به رقابت با یکدیگر می‌پردازند تا در پایان خانواده برگزیده بر اساس پس‌انداز خود بتواند برنده جایزه صد برابری مبلغ پس‌انداز خود شود. فصل دهم «خانه ما» به تهیه‌کنندگی احمد شفیعی در استودیوی نوبین و با سرمایه‌گذاری سازمان هنری- رسانه‌ای اوج تولید شده است. 

شورای صدور پروانه ساخت در جلسه اخیر خود با ساخت ۶ فیلمنامه موافقت کرد. به گزارش «وطن امروز»، فیلمنامه‌های «ماهرخ» به تهیه‌کنندگی محمدرضا محمدی، کارگردانی شهرام ابراهیمی و نویسندگی مشترک شهرام ابراهیمی و حسین عطارها، «شادروان» به تهیه‌کنندگی عباس نادران و کارگردانی و نویسندگی حسین نمازی، انیمیشن «گنج اژدها» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی آرمان رهگذر و نویسندگی آیدا نوشالی، «شباهت خانوادگی» به تهیه‌کنندگی علی‌اکبر ثقفی و کارگردانی و نویسندگی فاطمه ثقفی، «لاک‌پشت و حلزون» به تهیه‌کنندگی هوشنگ نوراللهی، کارگردانی رضا حماسی و نویسندگی محسن رضایی و «میرجاوه» به تهیه‌کنندگی محسن چگینی و کارگردانی و نویسندگی آرمان زرین‌کوب موافقت شورای ساخت سازمان سینمایی را اخذ کردند. 

روابط عمومی سریال «جیران» در پی شایعات پیرامون این سریال اخبار منتشر‌شده درباره حضور هوتن شکیبا و رویا تیموریان در «جیران» را بی‌اساس و کذب دانست و اعلام کرد مطالبی که برخی رسانه‌ها برای دیده شدن و جذب مخاطب درباره نقش‌آفرینان، بیان می‌کنند صحت ندارد. به گزارش «وطن امروز»، سریال «جیران» به کارگردانی حسن فتحی و تهیه‌کنندگی اسماعیل عفیفه در مرحله پیش‌تولید است و این سریال قرار است سال ۱۴۰۰ به صورت اختصاصی از فیلیمو پخش شود. فیلمنامه این سریال تاریخی را احسان جوانمرد و حسن فتحی نوشته‌اند.

در پی ترور ناجوانمردانه دانشمند شهید دکتر محسن فخری‌زاده، جمعی از سینماگران نیز همچون شاعران و سایر اهالی هنر نسبت به این فاجعه واکنش نشان دادند. به گزارش «وطن امروز»، ۲ روز پس از آنکه دانشمند ممتاز و برجسته هسته‌ای و دفاعی کشورمان شهید محسن فخری‌زاده به شیوه‌ای ناجوانمردانه توسط دشمنان ایران اسلامی ترور شد، جمعی از هنرمندان و سینماگران در بیانیه‌ای عنوان کردند که به این شخصیت برجسته افتخار می‌کنند. در متن این بیانیه آمده است: «به نام خدا، خطاب به تویی که نمی‌شناختمت. خبر ترور ناجوانمردانه‌ات را شنیدیم و افسوس خوردیم که چرا به قدر بدخواهان میهن‌مان تو را نمی‌شناختیم. کمی دیر شده ولی به پاس یک عمر تلاش علمی بی‌منت و بی‌نام و نشان برای اقتدار کشور عزیزمان ایران، به تو افتخار می‌کنیم. روحت شاد».

پرویز پرستویی، ابراهیم حاتمی‌کیا، کمال تبریزی، مجید مجیدی، همایون اسعدیان، منوچهر محمدی، منوچهر شاهسواری، مازیار میری، رضا میرکریمی، نرگس آبیار، فرشته طائرپور، محمدمهدی عسگرپور، کامران ملکی، رسول صدرعاملی، مجتبی راعی، محمدحسین حقیقی، حسن برزیده، محمدعلی نجفی، حبیب احمد‌زاده، آتیلا پسیانی، فرهاد توحیدی، اکبر نبوی، فرهاد قائمیان، ایرج تقی‌پور، محمد داوودی، عبدالحمید قدیریان، علی قائم‌مقامی، مهرداد فرید، نوید محمودی، بهمن اردلان، حافظ احمدی، محمد قاسمی، محمدحسین مهدویان و مهدی فخیم‌زاده از جمله امضاکنندگان این بیانیه هستند. همچنین روز گذشته علیرضا داوودنژاد، کارگردان باسابقه سینما که با انتشار دلنوشته‌ای در صفحه شخصی خود به ماجرای ترور شهید محسن فخری‌زاده واکنش نشان داده بود، از حذف این دلنوشته از سوی اینستاگرام خبر داد. داوودنژاد در گفت‌وگو با مهر درباره این سانسور آشکار اینستاگرام صحبت کرده است. او در بخشی از دلنوشته‌ای که برای شهید فخری‌زاده نوشته، آورده است: «مملکتی که بنیه دفاعی قوی نداشته باشد باید بازی را واگذار کند ولی اگر بخواهد در بازی اثرگذار باشد باید بنیه دفاعی قوی و توان بازدارندگی مناسب داشته باشد و دستیابی به این بنیه و توان معمولا با مقاومت و کارشکنی قدرت‌هایی که از پیش توان بازدارندگی دارند، مواجه می‌شود».