چندی پیش محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات خبر از چند پار‌گی یکی از سازمان‌هایی داد که بسیاری از پیشرفت‌های فضایی کشور مدیون آن است. وی در گفت‌وگو با روزنامه شهروند گفت: «این سازمان برای ماهواره‌های مخابراتی و سنجش از راه دور تأسیس شده است. در دولت قبل سازمان فضایی را به همراه بخش‌هایی در وزارت کشاورزی و وزارت علوم ادغام کردند و در نتیجه سازمانی که حدود ٢٧٠ یا ٢٨٠ نفر پرسنل داشت درحال حاضر بیش از ١٣٠٠ نفر نیرو دارد که کل این نیروها برای ما مفید نیستند». وزیر ارتباطات درباره تعیین تکلیف این سازمان نیز تصریح کرد: جلساتی را در این رابطه تشکیل داده‌ایم و قرار است بزودی آقای رئیس‌جمهوری درباره سرنوشت سازمان فضایی تصمیم‌گیری کند به این صورت که احتمالاً بخشی از آن به زیرمجموعه وزارت ارتباطات بیابد، بخشی زیرمجموعه وزارت علوم قرار بگیرد و بخش دیگری هم به بخش‌های ذی‌ربط منتقل شود. محمود واعظی می‌گوید: رئیس‌جمهوری قرار است درباره آن بخش‌هایی که مفید است یعنی آنچه مربوط به ماهواره‌هاست تصمیم‌گیری کند و اگر تصمیم‌گیری و تعیین تکلیفی که گفتم انجام شود بخش‌های مختلف این سازمان تقسیم‌بندی خواهند شد و به زیرمجموعه نهادهای مربوط خواهند رفت.
اما محمد شریعتمداری، رئیس فعلی سازمان فضایی کشور بر خلاف وزیر ارتباطات معتقد است: «به هیچ‌وجه یکپارچگی سازمان و وجود مرکزیت برای هدایت، سیاستگذاری و حمایت از برنامه‌های فضایی کشور متوقف نخواهد شد اما در حوزه صف بخشی از امور را به دانشگاه‌ها می‌سپاریم و خود را از تصدی‌گری در حوزه ساخت و تولید تا جایی که مقدور است جدا می‌کنیم اما قدرت اسمبلینگ و جمع کردن فعالیت‌های تولید در حوزه‌های مختلف فضایی را همچنان در سازمان حفظ خواهیم کرد و همه این فعالیت‌ها در یک حوزه واحد همچنان در اختیار نهاد ریاست‌جمهوری باقی خواهد ماند». اما یکی از کارشناسان فضایی کشور نسبت به آنچه در این سازمان در حال وقوع است ابراز نگرانی می‌کند. محمدحسین ذوالفقاری، طراح طرح ملی ارتقای سازمان فضایی کشور و کارشناس ارشد هوافضاست. وی در تحلیلی به بحران مهمی که پیشرفت‌های فضایی کشور را تهدید می‌کند پرداخته است. یادداشت وی را در ادامه می‌خوانید.
***
بحران در پیشرفت‌های فضایی کشور که ریشه آن مسائل مدیریتی است، از 2 وجه خارجی و داخلی قابل بررسی است.
تهدیدات خارجی اثرگذار بر برنامه فضایی کشور
در بعد خارجی می‌توان به اولین پرتاب ماهواره درکشور اشاره کرد که بازتاب این گام بلند علمی در سطح کشورهای منطقه و بویژه اسلامی منجر به الگو قرار گرفتن کشورمان درحوزه تکنولوژی شد. این بازتاب به‌گونه‌ای بود که طی بیداری اسلامی که در سال ۸۹ به اوج خود رسید، سران این انقلاب‌ها عنوان کردند ایران به عنوان کشوری که تحت شدیدترین تحریم‌ها قرارگرفته بود توانست بدون بهره بردن از کشورهای قدرتمند و با تکیه بر توان داخلی به فناوری ساخت ماهواره و از همه مهم‌تر پرتابگر دست پیدا کند. این موضوع به شاخصی در راستای شناساندن پیشرفت‌های کشورمان در میان ملل اسلامی منطقه تبدیل شد.
تلاش جهان عرب برای رویارویی فضایی با ایران!
پس از این دستاورد مهم، پرتاب کاوشگر حامل موجود زنده به فضا، اهمیت این مساله را دوچندان کرد و برخی کشورهای منطقه را که در حوزه سخت‌افزار نتوانسته بودند با کشورمان و اهداف دوربرد و تأثیرگذار آن در منطقه به مقابله بپردازند، وارد یک رویارویی معنوی و الگوسازی مصنوعی برای جهان عرب در تقابل تکنولوژی با جمهوری اسلامی ایران کرد. از آن جمله می‌توان به نقش امارات در این راستا اشاره کرد، چراکه این کشور در مدت کوتاهی با طرح اتحادیه فضایی کشورهای عربی و تشکیل سازمان فضایی در فاصله زمانی بسیار کوتاه و اعلام حجم سرمایه‌گذاری 5/5 میلیارد دلاری در بعد «اعزام انسان به مریخ» یک هدف‌گذاری غیرممکن از لحاظ فنی را برای خود ترسیم کرد تا بتواند با استراتژی پرتاب موجود زنده به زیر مدار که قبل از اعزام انسان به فضا توسط این کشور صورت می‌پذیرد، اعزام انسان به مریخ را در میان افکارعمومی جهان عرب بقبولاند و خود را یک سر و گردن بالاتر از کشورمان نشان دهد. دلیل آن هم این است که هدف‌گذاری کشورمان در حوزه اعزام موجود زنده به فضا، قرار دادن انسان در مدار زمین است و این در حالی است که چشم‌انداز فعالیت فضایی امارات، فرود انسان در مریخ است.
این منطق بیان و طرح تکنولوژی، یک تضاد را در میان افکار عمومی در راستای قبول قدرت برتر علمی منطقه ایجاد خواهد کرد. پس می‌توان گفت کشوری در آینده نفوذ و تاثیرگذاری لازم را خواهد داشت که بتواند این برند و علامت تکنولوژی پیشرفته را در درون خود ایجاد و در نهایت آن را حفظ کند.
نگاهی به تغییر برنامه‌های فضایی کشور در دولت جدید
اما اخیرا تغییر و تحولاتی در برنامه‌های فضایی کشور در دولت تدبیر و امید رخ داده است. اینکه ما بیاییم اولویت اعزام فضانورد به فضا را کنار بگذاریم و فقط به طراحی و ساخت ماهواره و توسعه خدمات فضایی بپردازیم خطر بزرگی است که به طور کلی ما را از رسیدن به این هدف کلان که مورد تاکید مقام معظم رهبری و شاخصی برای اندازه‌گیری سطح تکنولوژی در کشورمان است باز می‌دارد، چراکه با توقف تحقیقات و فعالیت‌های سازمان فضایی در اعزام محموله زیستی به فضا، دانشمندان ما بیکار خواهند شد و همان ماجرای جذب خلبانان خطوط هوایی کشور توسط برخی کشورهای منطقه با دستمزدهای کلان، این‌بار در ابعاد بسیار وسیعی برای جذب دانشمندان فضایی تکرار خواهد شد.
با این استراتژی، سازمان فضایی حتی نخواهد توانست شرایط کنونی خود را حفظ کند و دلیل روشنی که احتمال وقوع این اتفاق بد را قوی می‌کند این است که کشورهای اطراف ما - که ادعاهای بلندپروازانه کرده‌اند - نیروی انسانی متخصص را در این حوزه ندارند. پس باید اقدام به تامین این نیروها از کشورهای دیگر کنند. اما از سوی دیگر دولتمردان ما با سرمایه‌گذاری از بودجه بیت‌المال در پی یک دستاورد تجاری، مفید و ملموس برای کشور هستند که پرداختن به این پروژه این هدف را ارضا نمی‌کند.
طرحی برای گردش مالی مؤثر در سازمان فضایی
در طرح ارتقای سازمان فضایی که سال ۸۷ تکمیل شد و در اختیار ریاست جمهوری قرار گرفت برای ایجاد یک گردش مالی مؤثر درباره پروژه‌های فضایی، پیشنهادی داده شد که بتوانیم در بعد بین‌المللی این فرآیند را ایجاد کنیم. بر این اساس کشورها به 3 دسته تقسیم‌بندی شدند:
1- صاحب فناوری
2- همسطح فناوری
3- فاقد تکنولوژی هوافضا
کشورهای صاحب فناوری
مکانیزم جذب سرمایه در امور بین‌الملل به این صورت تعریف می‌شود که ابتدا کشورهای صاحب فناوری ملی که در رشته مهندسی هوافضا صاحب فناوری‌های نوین دنیا بوده و دارای اقتدار صنعتی و صادراتی هستند، شناسایی می‌شوند. امور بین‌الملل سازمان با بررسی این کشورها در قالب فنی و حقوقی اقدام به اجرای پروژه‌های آموزشی و پژوهشی فناورمحور از طریق دانشگاه‌های این کشورها کرده و یک بازار گسترده برای ورود این فناوری‌ها و بومی‌سازی آنها تعریف می‌کند.
کشورهای همسطح فناوری
کشورهایی که از لحاظ فناوری و پژوهشی
همسطح با کشورمان هستند. سازمان با این کشورها اقدام به انجام پروژه‌های صرفا مشترک پژوهشی فناورمحور با سرمایه و امتیاز مشترک می‌کند. کشورهایی مثل اندونزی، مالزی و آرژانتین مثال خوبی برای این بخش هستند.
کشورهای فاقد تکنولوژی هوافضا
کشورهایی که فاقد قدرت پژوهش، دانشگاه و فناوری هوافضایی هستند. سازمان با این کشورها اقدام به انجام پروژه‌های پژوهشی با قراردادهای تضمین صرفا مالی از طرف این ملل می‌کند بدین صورت که سیستم اقدام به انجام پروژه‌های پژوهشی در داخل کشور کرده و این کشورها صرفا تامین‌کننده منابع مالی برای طرح‌ها بوده و از محصول این پژوهش‌ها که همان فناوری و امتیاز تکنولوژی است به طور مساوی با کشورمان بهره‌مند می‌شوند. در این راستا باید به کشورهای آمریکای لاتین مثل ونزوئلا توجه ویژه صورت گیرد، چرا که مقام معظم رهبری هم طی فرمایشات اخیر خود بر نقش این کشورها در راهبرد نظم نوین جهانی تاکید ویژه‌ای داشتند.
فواید طرح
امروز در دنیا عمدتا فناوری‌ها و محصولاتی که تولیدکننده آنها ابرقدرت‌ها هستند خودشان نیز صاحب امتیاز استانداردگذاری آن محصولات هستند. با پیاده‌سازی این سیستم، سازمان فضایی اقدام به استانداردگذاری مشترک در پژوهش‌های فناورمحور و محصولات آن کرده و یک برند جدید و قدرتمند را در بازار ارائه می‌کند که با یک سطح فناوری متوسط، جایگاه مناسبی برای این سازمان در بهره‌برداری از فضای ماورای جو، شکل می‌گیرد و مشکل گردش مالی نیز تا حد زیادی برطرف می‌شود.
مشکلات داخلی سازمان فضایی
اخیراً شاهد این هستیم که برخی صاحبنظران محترم در علوم فضایی، جایگاه و عملکرد پژوهشکده‌های سازمان را نقد کرده و خواستار جدا شدن این پژوهشکده‌ها از سازمان و پیوستن آن به وزارت علوم، ارتباطات و فناوری اطلاعات هستند. هدف از ایجاد پژوهشگاه و پژوهشکده زیرنظر مستقیم سازمان که ساختار را از حالت آژانس خارج کرد این بود که در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ما، علوم بین‌رشته‌ای هنوز قابلیت شکل‌گیری ندارد.
برای اینکه بتوان در یک پروژه فضایی چندین تخصص را کنار هم مدیریت کرد، نیازمند اشراف هستیم تا بتوانیم یک محصول را طراحی کرده و بسازیم. حال آنکه قابلیت هر دانشکده به صورت جداگانه در یک رشته و گرایش‌های مرتبط آن ایجاد شده است، بنابراین ما باید بتوانیم در یک ساختار فرادست پژوهشی به صورت هرمی (مدیریت براساس دستور از بالا و اجرای امر مافوق) خروجی ساختار ماتریسی (تشکیل کارگروه‌های هم عرض) دانشکده‌ها را که در قالب پژوهشکده‌های جوار صنعت، تعریف می‌شوند، مدیریت کرده و اقدام به تدوین استاندارد کنیم و مهم‌تر از همه با این مکانیزم خلأ ایجاد پژوهشکده زیر نظر سازمان فضایی کشور نمایان می‌شود. از سوی دیگر اگر ما انسجام سازمان فضایی را از بین ببریم، برای مثال بخش‌هایی همچون پژوهشکده‌ها را جدا کنیم و در ارگان‌های دیگر ادغام کنیم خطر بزرگی است که خاصیت چند منظوره بودن سازمان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. برای مثال پژوهشکده ماهواره در سازمان فضایی به وزارت ارتباطات واگذار شود یا پژوهشکده فضانوردی را درقالب همان پژوهشگاه هوافضای سابق به وزارت علوم واگذار کنند. این اقدام اولاً نوعی عقبگرد به گذشته است و ثانیاً با قرارگیری این ارگان‌ها زیر نظر 2 وزارتخانه با ماموریت متفاوت، پایش و میزان گردش مالی در پروژه‌ها متفاوت خواهد شد و از آنجا که هر وزارتخانه در تخصیص بودجه به صورت جداگانه برای ارگان‌های زیرنظر خود عمل می‌کند، دستاورد‌های فضایی آتی کشور تک‌بعدی خواهد شد. برای مثال در حوزه اعزام انسان به فضا درصورتی که بودجه مازاد وجود داشته باشد، سرمایه‌گذاری می‌شود یا اگربخش طراحی و ساخت ماهواره به وزارت ارتباطات منتقل شود، چون حیطه فعالیت این وزارتخانه براساس سوددهی ارائه خدمات مخابراتی است، پروژه‌هایی همچون ساخت ماهواره فضایی که در شرایط فعلی درمرحله تولید و تثبیت فناوری است، در اولویت‌های بعدی قرارخواهد گرفت و این موضوع دستیابی به پیشرفت‌های فضایی را با کندی مواجه خواهد کرد اما درشرایط فعلی چون هردو پژوهشکده زیرنظر سازمان قرار دارد و نوسانات بودجه دولتی هم اجتناب‌ناپذیر است، سازمان می‌تواند بخشی از بودجه لازم برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های غیرسودده از جمله اعزام انسان به فضا را از طریق فروش خدمات مخابراتی به وزارت ارتباطات که کاربر این خدمات است تامین کند و با اولویت‌بندی یکسان، 2 مقوله دستیابی به فناوری ماهواره‌های فضایی و اعزام موجود زنده به فضا را به پیش ببرد و در برقراری ارتباطات بین‌المللی در راستای تعریف پروژه‌های مشترک به صورت یکپارچه عمل کند. ضمناً اگر این پژوهشکده‌ها را از هم جدا کنیم و سازمان ساختار مدیریتی و شکل آژانس فضایی داشته باشد، چگونه یک ارگان به عنوان مدیریتی زیرنظر معاونت اجرایی رئیس‌جمهور خواهد توانست ساختار‌هایی راکه زیرنظر وزرای مختلف هستند، پایش و مدیریت کند؟! و این مساله سازمان را به حاشیه خواهد کشاند.
عدم استفاده بهینه از نیروی انسانی
از دیگر مشکلات مدیریتی سازمان عدم استفاده بهینه از نیروی انسانی است. همانگونه که در سایت سازمان گفته شده در وزارت دفاع و سازمان‌های هوافضای تابعه آن ده‌ها هزار نیروی متخصص چنان بهینه مدیریت می‌شوند که خروجی این مدیریت کلان صدها پروژه‌ای است که صنعت دفاعی کشور را واقعاً بالنده کرده است اما دولت محترم، سازمان فضایی را با حدود 2000 پرسنل نیازمند چابک‌سازی می‌داند و این یعنی مدیریت فعلی سازمان قابلیت پایش و بهره‌برداری هدفمند این نیروی انسانی محدود را هم ندارد و جالب اینجاست که دستاورد‌های مهم این نیروی انسانی نیز فقط به نام مدیران این مجموعه تمام شده و موجبات دلسردی کارکنان این مجموعه می‌شود.
در پایان امیدوارم دولت محترم فرصتی را در شورایعالی فضایی به اینجانب بدهد که به‌صورت موشکافانه تدبیر به کار رفته در طرح ملی ارتقای سازمان فضایی را در حضور صاحبنظران این رشته به درستی تشریح کنم تا بتوانیم سازمان فضایی کشورمان را از این شرایط بحرانی خارج کرده و راه پیشرفت و بالندگی را با قدرت طی کنیم.