دیوید شنکر: اردن که با مخالفانی سرسخت و چالش‌های اقتصادی و امنیتی مواجه است ممکن است در شرایط کنونی تصمیم خود را مبنی بر ساخت رآکتورهای هسته‌ای به تاخیر بیندازد اما کمبود انرژی این کشور را وادار خواهد کرد در آینده طرح‌ها و راهبردهای خود را در این‌باره اعلام کند. کشور پادشاهی اردن بیش از یک دهه است نظاره‌گر بحران و تنش در اطراف مرزهای خود است؛ از یک سو آمریکا عراق را اشغال کرد، از سوی دیگر اسرائیل جنگی را علیه لبنان شروع کرد، اخیرا هم شاهد جنگ داخلی در سوریه و ظهور و قدرت گرفتن گروه داعش بوده است. اردن در حالی که بخش عمده‌ای از دهه گذشته را میزبان پناهجویان بوده یا با حملات تروریستی مواجه بوده اما در این مدت هرگز به‌طور مستقیم وارد جنگ نشده است. روز چهارشنبه اعلام شد پادشاهی اردن آماده است یکی از خطرناک‌ترین تروریست‌های تاریخ این کشور را با خلبانی که توسط گروه داعش به گروگان گرفته شده است مبادله کند. این موضوع نشان‌دهنده فصل جدیدی از تقابل بی‌پایان اردن با شبه‌نظامیان در مناطق مرزی آن کشور است. فراتر از همه چالش‌های منطقه‌ای، ابر سیاه دیگری بر فراز اردن در حال شکل‌گیری است. این ابر سیاه ناشی از نگرانی، بی‌ثباتی و تنشی است که به علت برنامه هسته‌ای مخفیانه ایران شکل گرفته است. در حالی که تمام توجه غرب به مناطق اطراف اردن بویژه بر مذاکرات هسته‌ای با ایران متمرکز شده است دولت اردن در اقدامی جدی ولی بدون جلب توجه، گام دیگری به سمت هسته‌ای شدن برداشت. در حقیقت پادشاهی اردن به‌عنوان قابل اعتمادترین شریک واشنگتن در جهان عرب آخرین کشور منطقه خاورمیانه است که دستیابی به انرژی هسته‌ای را مورد توجه قرار داده است. این بدان معناست که این کشور قصد ندارد از حق خود در بخش انرژی هسته‌ای و غنی‌سازی دست بردارد.
به‌نظر می‌رسد حق غنی‌سازی اورانیوم مهم‌ترین محور در مذاکرات هسته‌ای ایران است و این موضوع مهم‌ترین عاملی است که تاکنون باعث شده واشنگتن و تهران نتوانند به توافق هسته‌ای جامع دست یابند و به ناچار مدت مذاکرات را در اواخر ماه نوامبر بار دیگر تمدید کردند. آمریکا و غرب امیدوارند با دستیابی به توافقی برنامه هسته‌ای ایران را تحت کنترل در آورند. آمریکا با هدف جلوگیری از تولید و توسعه سلاح‌های کشتار جمعی در خاورمیانه اعلام کرده است کشورهای این منطقه که به دنبال انرژی هسته‌ای هستند باید از حق غنی‌سازی مواد هسته‌ای چشم‌پوشی کنند. اصل عدم پذیرش غنی‌سازی مبنای آن چیزی است که به نام «استاندارد طلایی آمریکا» در توافقات هسته‌ای دوجانبه نامیده می‌شود اما این استاندارد به شکل متحد و منسجم در خارج از منطقه خاورمیانه اعمال نمی‌شود. توافقنامه سال 2014 واشنگتن با هانوی موسوم به همکاری در بخش برنامه هسته‌ای مسالمت‌آمیز شامل چنین اصلی نیست. امارات عربی متحده هم در توافقنامه سال 2009به ناچار از حق غنی‌سازی و فرآوری مواد هسته‌ای مصرف شده چشم‌پوشی کرد.
آمریکا و اردن مدتی است موضوع همکاری در بخش هسته‌ای را بررسی می‌کنند اما مذاکرات آنها از سال 2011 و بعد از انقلاب مصر و حملات مکرر به خطوط لوله گاز در منطقه صحرای سینا وارد مرحله حساس‌تری شده است. حملات مکرر به لوله‌های انتقال گاز در صحرای سینا باعث شده است کشور اردن بخش زیادی از مهم‌ترین منبع انرژی مورد نیاز خود را از دست بدهد. این امر در سال 2013 به 2 میلیارد دلار ضرر و به عبارتی حدود 20 درصد کسری بودجه منجر شد. در طول 4 سال گذشته کشور پادشاهی اردن روز به روز بیشتر توجه خود را بر انرژی هسته‌ای متمرکز کرده است و در این چارچوب 2 نیروگاه هزار مگاواتی انرژی ساخته است تا بتواند نیاز خود را به انرژی تامین کند. مقامات اردن تخمین زده‌اند تا سال 2030 انرژی هسته‌ای 30 درصد از انرژی برق مورد نیاز این کشور را تامین خواهد کرد.
طرح‌هایی که دولت اردن برای ساخت زیرساخت‌های هسته‌ای ارائه کرده است هم در داخل این کشور و هم در خارج از آن با مخالفت‌هایی مواجه شده است. واشنگتن مخالفت خود را با فعالیت‌های هسته‌ای مورد نظر این کشور اعلام کرده است. اصرار اردن مبنی بر استفاده از حق غنی‌سازی اورانیوم باعث شده است این کشور نتواند با آمریکا به توافق موسوم به «توافق 123» دست یابد که بر همکاری هسته‌ای بین‌المللی آمریکا نظارت می‌کند. کشور اردن هیچ منبع نفتی در اختیار ندارد اما منابع غنی اورانیوم اوره در اختیار دارد. گزارش شده است اردن حدود 35هزار تن اورانیوم دارد که برای مصرف این کشور به مدت 100 سال کافی خواهد بود. دولت اردن همچنین امیدوار است بتواند از منابع در بخش تجاری هم استفاده کند.
اسرائیل هم به جاه‌طلبی‌های هسته‌ای اردن واکنش نشان داده است. اولین علت نگرانی اسرائیل هم امنیت این فعالیت‌هاست. گفته می‌شود قرار است یکی از نیروگاه‌های هسته‌ای اردن در حاشیه رود اردن ساخته شود. این منطقه روی یک کمربند زلزله قرار دارد. براساس اطلاعات دیپلماتیک آمریکا که ویکی‌لیکس بخشی از آنها را منتشر کرد مقامات اسرائیلی در سال 2009 در دیدار با مقامات اردن این موضوع را به آنها اعلام کرده‌اند؛ 2 سال قبل از آنکه فاجعه نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما دائیچی به وقوع بپیوندند. در آن زمان مقامات اردن در برابر اظهارات مقامات اسرائیل استدلال کرده بودند ژاپن موفق شده است نیروگاه‌های هسته‌ای خود را در مناطق زلزله‌خیز بسازد و امنیت آنها را هم تامین کند.
بزرگ‌ترین مخالفت با فعالیت‌های هسته‌ای اردن، در داخل این کشور است. درک علت مخالفت‌های داخلی با فعالیت‌های هسته‌ای اردن هم چندان دشوار نیست. در ابتدا باید گفت یکی از طرح‌های هسته‌ای اردن قرار است در مرکز منطقه «بانی ساکر» ساخته شود که بزرگ‌ترین قبیله اردن است. یک نماینده زن جوان و کاریزماتیک پارلمان اردن به‌نام «هند الفایض» که اصالتا از قبیله بانی ساکر است و از روی تصادف با یک فعال محیط زیست ازدواج کرده است موضوع مخالفت با فعالیت‌های هسته‌ای را در اردن مطرح کرد و در ماه مه سال 2012 توانست رای اکثریت پارلمان را برای توقف این نوع فعالیت‌ها در کشورش کسب کند. یکی از مسائلی که هند الفایض، نماینده بانفوذ مجلس اردن مطرح کرد این بود که کشوری مانند اردن با منابع محدود آب چگونه می‌تواند رآکتوری را که حدود 200 مایل با سواحل دریا فاصله دارد خنک نگه دارد. وی همچنین این سوال را مطرح کرد که آیا اردن به اندازه کافی نیروی انسانی متخصص در بخش انرژی هسته‌ای در اختیار دارد که بتوانند با امنیت خاطر زیرساخت‌های هسته‌ای این کشور را اداره کنند؟ این نماینده مجلس اردن همچنین با هزینه 10 میلیارد دلاری ساخت نیروگاه هسته‌ای مخالفت کرد و گفت این مبلغ با بودجه یک سال کشور اردن برابری می‌کند. شایر خالد توکان، رئیس کمیسیون انرژی اتمی اردن که درجه دکترای مهندسی هسته‌ای از موسسه فناوری ماساچوست دارد یکی از کسانی است که در برابر مخالفان داخلی فعالیت‌های هسته‌ای این کشور ایستاده است. وی یکی از مهم‌ترین مشوقان دولت اردن برای اجرای طرح‌ها در بخش انرژی هسته‌ای است. وی گفت عدم دسترسی اردن به منابع آبی برای خنک‌سازی رآکتورهای هسته‌ای مشکل مهمی نیست. دومین رآکتور اردن هم که قرار است در نزدیکی بندر عقبه ساخته شود از آبی که از دریای سرخ پمپاژ خواهد شد، استفاده خواهد کرد. با این طرح می‌توان بحران آب را در اردن از طریق شیرین‌سازی آن رفع کرد. شایر خالد توکان در برابر استدلال منتقدان مبنی بر نبود نیروی انسانی ماهر و متخصص در بخش هسته‌ای اردن هم معتقد است این مشکل نمی‌تواند تا مدت طولانی ادامه داشته باشد. کشور اردن در حال ساخت یک رآکتور تحقیقاتی و آموزشی است همچنین برنامه آموزش مهندسی هسته‌ای هم در این کشور شروع شده است و حدود 61 نفر از دانشجویان این کشور در حال حاضر در دانشگاه‌های خارجی برای تحصیل در حوزه‌های مرتبط با مهندسی هسته‌ای ثبت‌نام کرده‌اند. وی در پاسخ به مشکلات مالی پیش روی طرح‌های هسته‌ای در اردن هم گفت روسیه که در حال حاضر اعلام کرده است برای ساخت رآکتورها آمادگی دارد منابع مالی مورد نیاز این نیروگاه‌ها را تامین خواهد کرد و مالکیت 9/49 درصد این نیروگاه‌ها را در اختیار خواهد داشت. دولت اردن هم می‌تواند هزینه‌های باقیمانده را تامین کند و مالکیت باقیمانده سهم نیروگاه‌ها را در اختیار داشته باشد.
هر چند پاسخ‌ها و استدلال‌های توکان مستدل و قابل قبول است اما وی نتوانسته است افراد و جریان‌هایی را که در داخل اردن درباره فعالیت‌های هسته‌ای این کشور تردید دارند متقاعد کند. شاید یکی از علل این باشد که در سال 2013مشکلات امنیتی زیادی در نیروگاه‌های هسته‌ای آمریکا در پالو وردا ایجاد شد. شاید هم علت ادعاهایی باشد که توکان در سال 2014 در پارلمان اردن مطرح کرد. وی گفته بود تشعشعات هسته‌ای از رآکتور هسته‌ای اسرائیل در دیمونا به افزایش ابتلای سرطان در اردن منجر شده است و همین موضوع اردنی‌ها را بیش از پیش درباره انرژی هسته‌ای بدبین کرد. این بدبینی همچنین ممکن است نتیجه نگرانی‌ها از تروریسم بویژه در پی تحرکات اخیر داعش در منطقه باشد. سال گذشته هند الفایض اعلام کرد: آنها نیروگاه هسته‌ای را مگر روی جسد من بسازند. یک سال بعد هنوز از خصومت وی با طرح ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در اردن کاسته نشده است. درباره نیاز اردن به انرژی هیچ تردیدی وجود ندارد. نیاز شدید این کشور به انرژی باعث شد چند ماه قبل حکومت این کشور با وجود مخالفت‌های داخلی یک قرارداد 15 ساله را به ارزش 15 میلیارد دلار برای خرید گاز با اسرائیل امضا کند. امان در حال حاضر و به علت بی‌ثباتی در مناطق گازی اسرائیل مذاکره با اسرائیل را درباره خرید گاز متوقف کرده است. هر چند این توافقنامه گازی مهم است اما نمی‌تواند همه نیاز اردن را به گاز در سالیان آینده تامین کند. دولت اردن که با مخالفت‌های داخلی و خارجی مواجه است هنوز کامل مشخص نیست آیا گزینه هسته‌ای شدن را پیگیری خواهد کرد یا خیر؟ کمیسیون انرژی اتمی اردن در حال حاضر انرژی هسته‌ای را یک انتخاب راهبردی توصیف می‌کند اما در حالی که حدود یک میلیون پناهجوی سوری در اردن مستقر شده‌اند و اقتصاد اردن با چالش‌های زیادی مواجه است و خطر تروریسم داخلی در اردن روز به روز تشدید می‌شود و یک خلبان اردنی در چنگال گروه داعش اسیر است، عبدالله پادشاه اردن می‌تواند تصمیم‌گیری در این‌باره را به تاخیر بیندازد و از تقابل با واشنگتن تا مدت نامشخصی خودداری کند. با توجه به چالش‌های موجود حداقل در حال حاضر پادشاهی اردن موضوع انرژی هسته‌ای را پیگیری نمی‌کند.
وب‌سایت اندیشکده واشنگتن