الیاس جرول: بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آگوست سال 2003 وارد تهران شدند تا از شرکت «کالای الکتریک» نمونه‌برداری محیطی انجام دهند. گزارش شده بود در این مکان، ایران فعالیت هسته‌ای غیرقانونی انجام داده است. آنها در این روند با مساله‌ای نگران‌کننده روبه‌رو شدند. کارگاهی که بازرسان قصد بررسی آن را داشتند کاملا نوسازی شده بود، دیوارهای آن تازه رنگ شده بود و پارکت کف آن برداشته شده بود. گزارش شده بود از این کارگاه به عنوان مرکز تولید قطعات سانتریفیوژ استفاده می‌شده است. اگرچه ایران ادعا می‌کرد هیچ ماده هسته‌ای هرگز به داخل سانتریفیوژها در این مرکز تزریق نشده است اما نوسازی گسترده آنجا طبیعتا پرسش‌هایی را به وجود آورد مبنی بر اینکه تهران تلاش می‌کند چه چیزی را در شرکت کالای الکتریک مخفی کند. به هر حال بازرسان کار خودشان را انجام دادند و نمونه‌هایی را از این مرکز برداشتند. این روش شامل مالیدن پارچه‌های مخصوص به سطوحی است که ممکن است زمانی در آنجا فعالیت‌های هسته‌ای انجام شده باشد. این نمونه‌ها سپس به آزمایشگاه فرستاده می‌شود تا بررسی و وجود رد پایی از مواد هسته‌ای مشخص شود. به‌رغم تلاش‌های ایران برای مخفی کردن فعالیت‌های خود در شرکت کالای الکتریک، یکی از نمونه‌های برداشته‌شده از این کارگاه رد پایی از اورانیوم غنی‌شده در سطح پایین و همچنین در سطح بالا را نشان داد و این مدرکی دال بر دروغ گفتن ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره فعالیت خود در این مکان بود.
اکنون که ایران و 1+5 در تلاش برای نهایی کردن جمع‌بندی هسته‌ای با ایران هستند که براساس آن تحریم‌ها علیه ایران در ازای بازرسی‌های شدید از برنامه هسته‌ای این کشور لغو خواهد شد، پیشینه فریبکاری تهران در مکان‌هایی مانند کالای الکتریک نگرانی‌هایی را در این باره به‌وجود آورده است که 1+5 ممکن است فریب ایران را بخورد. بر این اساس اعتبار هرگونه موافقتنامه تا حد زیادی به توانایی بازرسان بین‌المللی و دستگاه‌های اطلاعاتی غرب برای راستی‌آزمایی پایبندی ایران به تعهدات خود و خودداری از تلاش مخفیانه برای دستیابی به بمب اتم وابسته است.
راه دیگری نیز برای پی بردن به آنچه در شرکت کالای الکتریک انجام می‌شد وجود دارد. به‌رغم همه تلاش‌های ایران برای مخفی کردن فعالیت‌های خود، جامعه بین‌الملل سرانجام به آنچه در این مرکز انجام می‌شد، پی برد و اگرچه بازرسی‌های هسته‌ای کاری دشوار است و ممکن است با فریبکاری‌هایی نیز روبه‌رو شود اما دلایلی وجود دارد که می‌توان گفت اگر ایران تصمیم به ساخت بمب اتم بگیرد، پیش از آنکه چنین کاری را آغاز کند، جامعه بین‌الملل به آن پی خواهد برد.
«جیمز اکتون»[James Acton] مدیر برنامه سیاست هسته‌ای در مرکز تحقیقاتی کارنگی گفت: «تاکنون هیچ کشوری نتوانسته است بدون آنکه دست‌کم کشوری دیگر متوجه شود، مخفیانه مواد هسته‌ای تولید کند و در جهت ساخت سلاح گام بردارد».
همان طور که دستگاه‌های اطلاعاتی آمریکا نیز اعلام کرده‌اند ایران هنوز تصمیم به ساخت بمب هسته‌ای نگرفته است اما می‌خواهد زیرساخت و دانش لازم برای چنین کاری را حفظ کند تا در صورت تصمیم به انجام دادن چنین کاری، وارد عمل شود.
«جیمز کلاپر» [James Clapper ] رئیس دستگاه اطلاعات ملی آمریکا ماه فوریه به سنای آمریکا گفت: «ایران می‌خواهد توانایی لازم را برای اقدام در جهت ساخت سلاح هسته‌ای حفظ کند اما در حال حاضر نه سلاح هسته‌ای دارد و نه تصمیم به چنین کاری گرفته است.»
اگر پس از امضای موافقتنامه هسته‌ای، ایران تصمیم به ساخت بمب بگیرد احتمالا چنین کاری را مخفیانه و در مکانی غیر از تاسیسات هسته‌ای تحت نظارت آژانس انجام خواهد داد. در صورت چنین سناریویی، یک رژیم بازرسی‌های شدید ابزاری در جعبه ابزار قدرت‌های جهان برای تحت تاثیر قرار دادن رای و نظر ایران هست. بازرسی‌های گسترده باعث می‌شود تهران فکر کند اگر تصمیم به ساخت بمب اتم بگیرد، گیر خواهد افتاد.
البته ایران می‌تواند تصمیم به کنار گذاشتن همه تعهدات هسته‌ای خود بگیرد و یک برنامه هسته‌ای تضعیف‌شده را برای ساخت بمب اتم دنبال کند اما چنین اقدامی باعث خواهد شد در معرض خطر اقدام نظامی احتمالی آمریکا قرار گیرد چرا که باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا بارها اعلام کرده در برخورد با برنامه تسلیحات هسته‌ای ایران همه گزینه‌ها روی میز است.
کاخ سفید نیز بارها اعلام کرده است حضور بازرسان در داخل ایران اگرچه کافی نیست، اما حتی اگر منجر به دسترسی به مراکز نظامی ایران هم نشود، باعث شناخت بیشتر از فعالیت‌های هسته‌ای این کشور خواهد شد.
دسترسی به مراکز نظامی ظاهرا یکی از نکات مهم مورد اختلاف بین ایران و طرف‌های مذاکره با این کشور است. «ارنست مونیز» وزیر انرژی آمریکا که در بحث‌های فنی مذاکرات حضور داشته است، ماه آوریل «دسترسی در هر مکانی و هر زمانی» را خواستار شد. این درخواست پس از آن مطرح شد که یک مقام بلندپایه ایران گفت: «بازرسان حتی در خواب هم اجازه نخواهند یافت از عادی‌ترین پایگاه نظامی این کشور بازدید کنند».
اکنون این سوال مطرح می‌شود که چرا یک کشور مستقل باید با دسترسی آزادانه به مراکز هسته‌ای خود موافقت کند؟
«هانس بلیکس»[Hans Blix] رئیس سابق بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با اشاره به تلاش‌های سازمان ملل متحد برای بازرسی در عراق اعلام کرد هیچ کشوری که اشغال نشده باشد یا با خطر نابودی روبه‌رو نباشد با چنین چیزی موافقت نخواهد کرد بویژه پس از آنکه تجربه بازرسی‌های سازمان ملل از عراق نشان داد افرادی امنیتی هستند که ممکن است گزارشی را درباره اهداف احتمالی برای حمله در اختیار سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) قرار دهند.
«یوکیا آمانو» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با بیان اینکه بازرسی‌ها برای سال‌ها نیاز خواهد بود، از ایران خواست همکاری خود را با آژانس تقویت کند.
آمانو در کنفرانسی خبری گفت: «ما این فعالیت‌ها را برای یک دوره زمانی کاملا طولانی ادامه خواهیم داد و پس از آن می‌توانیم نتیجه‌گیری کنیم که هیچ نشانه‌ای از فعالیت هسته‌ای غیرقانونی در ایران وجود نداشته و فعالیت‌های این کشور کاملا صلح‌آمیز است. این یک روند طولانی است که همکاری کامل ایران ضروری خواهد بود.» اما ادعاهای آمریکا درباره موافقت ایران با دسترسی به همه بخش‌های چرخه سوخت هسته‌ای خود یکی از دلایل خوشبینی تحلیلگران درباره شکل‌گیری رژیم بازرسی‌هاست. دسترسی به معادن اورانیوم به بازرسان امکان می‌دهد بررسی کنند آیا اورانیوم خام از تاسیسات اعلام‌شده ایران برای استفاده در یک برنامه مخفیانه منحرف شده است یا خیر. دسترسی به مراکز تولید سانتریفیوژ زمینه‌ساز شناخت ابزارهای غنی‌سازی است.
با این حال ممکن است معادن و کارخانجات مخفی اورانیوم، مراکز مخفی ساخت سانتریفیوژ و خرید مخفیانه مواد هسته‌ای وجود داشته باشد.
«اکتون» از تحلیلگران موسسه کارنگی تصریح کرد: «حتی با وجود بازرسی‌ها در هر زمان و هر مکان، همچنان پی بردن به تاسیسات مخفی دشوار است زیرا شما نمی‌توانید از همه جا بازدید کنید».
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها سازمانی نخواهد بود که نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران را پس از امضای موافقتنامه هسته‌ای به عهده خواهد داشت. سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، دستگاه امنیت ملی آمریکا (ان اس ای / NSA) و دیگر سازمان‌های مرتبط با جامعه اطلاعاتی آمریکا بیش از هر چیز دیگری بر برنامه تسلیحات هسته‌ای احتمالی تهران متمرکز خواهند بود.
مقامات آمریکایی می‌گویند رژیم بازرسی‌ها باعث تقویت تلاش‌ها در زمینه نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران خواهد شد. «وندی شرمن» مذاکره‌کننده هسته‌ای ارشد آمریکا پس از توافق چارچوب ماه آوریل در لوزان سوییس گفت: «با این موافقتنامه ما به گسترده‌ترین سیستم نظارتی و راستی‌آزمایی دست خواهیم یافت که هرگز با هیچ کشوری در جهان درباره آن مذاکره نکرده‌ایم.»
«رابرت کلی»[Robert Kelley] کارشناس تسلیحات هسته‌ای که در برنامه بازرسی‌های عراق از سال 1991 تا 1993 نقش داشت، گفت: «تجربه عراق یک مورد استثنایی است و ایران هرگز با آن سطح از دسترسی که صدام پس از شکست تحقیرآمیز در برابر آمریکا فراهم کرد، موافقت نمی‌کند».
تجربه وحشتناک اوایل دهه 1990 درباره برنامه هسته‌ای عراق منجر به شکل‌گیری پروتکل به اصطلاح الحاقی برای پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) شد. این پروتکل زمینه‌ساز دسترسی گسترده بازرسان به تاسیسات هسته‌ای اعلام‌نشده و گزارش کشورهای امضا‌کننده این پیمان درباره فعالیت‌های هسته‌ای خودشان است.
فارین پالیسی