علی البرزی- حامد نجفی‌مهر: گروه اجتماعی: اگر قوانین و برنامه‌های حمایتی در جامعه به درستی اجرا و نقش کلیدی و مهم قانون لحاظ شود، بی‌شک تاثیر مستقیم اجرای آن روی موضوعاتی مانند«افزایش جمعیت» مشخص خواهد شد. برخی مشکلات در حوزه جمعیت در سال‌های گذشته مربوط به اجرایی نشدن بسیاری از قوانین ریز و درشت در جامعه و بویژه برای حمایت از زنان در دوره بارداری بوده است. این موضوعی است که جامعه‌شناسان و اساتید جمعیت‌شناسی در میزگرد علمی – اجتماعی با محوریت «جمعیت» هم به آن تاکید داشته‌اند.
در این میزگرد «دکتر سیدرضا معینی» استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه و عضو هیات علمی و «دکتر جعفر بای» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به بیان نظرات و دیدگاه‌های خود درباره وضعیت جمعیت در کشور و شرایط پیش رو در سال‌های آینده پرداخته‌اند. بخش اول میزگرد گروه اجتماعی روزنامه
«وطن امروز» با این کارشناسان در شماره امروز و بخش دوم در روزهای آینده در همین صفحه منتشر می‌شود.
***
آقای دکتر معینی! طبق آخرین آمار اعلام شده، در حال حاضر نرخ باروری در کشور به 8/1درصد رسیده است با توجه به این موضوع چطور باید برای آینده جمعیت کشور برنامه‌ریزی کرد؟
در جمعیت‌شناسی تئوری گذارجمعیتی را داریم که براساس این تئوری جمعیت از یکسری مراحل انتقالی عبور می‌کند. اگرچه تا دهه 70 قرن 20 ارائه‌کنندگان این تئوری مورد انتقاد قرار گرفتند که در کشورهای در حال توسعه مراحل مورد نظر آنها محقق نشده است اما از دهه 70 به بعد با شروع کاهش باروری در بسیاری از کشورهای درحال توسعه مسجل شد که این تئوری در همه جمعیت‌ها صادق است. خلاف این تئوری حرکت کردن شاید توان بسیاری را از برنامه‌ریز بگیرد و در نهایت هم پاسخگوی خوبی برای جامعه نباشد. زمانی که باروری کاهش پیدا کرده است باید به دنبال این باشیم که دلیل آن چیست و با برطرف کردن علت، معلول را ساماندهی کنیم.
آقای دکتر بای! از نظر جامعه‌شناسی دلیلی کاهش باروری در کشور چیست؟
اساسی‌ترین اقدام شناسایی عوامل محدودکننده جمعیت است. بحث موجبات کاهش باروری در جامعه از نظر سبب‌شناسی همیشه در حوزه اجتماعی با مشکلات و موضوعاتی مواجه است که این مشکلات در 3 بخش فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم بندی می‌شود. بخشی از این دلایل داخلی و البته بخشی هم خارجی است که تحت تاثیر پدیده‌های جهانی، رشد جمعیت کشور ما نیز با کاهش همراه شده است.
در کدام گروه از طبقات جامعه میزان فرزندآوری کمتر است؟
بای: اگر جامعه را به 3 طبقه بالا، متوسط و پایین تقسیم‌بندی کنیم متوجه می‌شویم طبقه متوسط جامعه که 25درصد جمعیت را شامل می‌شود می‌تواند نقش قابل توجهی در افزایش جمعیت داشته باشد که در حال حاضر انگیزه جدی برای این کار ندارند. در کنار این گروه طبقه بالای جامعه هم که از امکانات و توان مالی برخوردارند برای پراولاد شدن تصمیمی ندارند اما طبقه پایین جامعه به دلایل گوناگون تعداد فرزندان بیشتری دارند. مهم‌ترین مانع سر راه افزایش جمعیت نبود سیاست کلان دولتی برای این منظور است.
به نظر شما در زنجیره‌ای که برای تغییر شرایط اجتماعی از آن صحبت شد، جایگاه قانون کجاست؟
معینی: قانون برای تغییر وضعیت نقش موثری دارد. در حال حاضر مقرراتی که برای افزایش جمعیت در نظر گرفته شده کافی به نظر می‌رسد اما اجرایی نمی‌شود. درباره مقررات جمعیتی برخی قوانین که مطرح شده بود در عمل اجرا نشد. اگر مواردی مانند اضافه شدن مرخصی زایمان از 6 ماه به 9 ماه که در کشورهای اروپایی روی این موضوع با هم مسابقه گذاشته‌اند و حتی به پدر هم مرخصی می‌دهند اجرایی شود مشوق مناسبی است. بنابراین درباره قوانین موجود هم اجرا با مشکل همراه است. ایجاد مهدکودک در کنار ادارات، بالا بردن حق اولاد و سرانه درمان که در همه بخش‌های دولتی و خصوصی یک نواخت اجرا نشد از جمله موانع این مسیر است.
درباره نقش قانون برای تغییر هرم سنی جامعه تا چه میزان اهمیت قائل هستید؟
بای: قانون نقش کلیدی و مهمی دارد به شرطی که در راستای سیاست‌های افراد و عناصر ذی‌نفع صورت گیرد. من معتقدم قوانین موجود ناکافی است و نتوانسته ظرفیت‌ها را پوشش دهد تا زمینه تشویق برای باروری را فراهم کند. در زمینه مرخصی‌ها و اعطای امتیازات به زنان ظلم شده که این خود یک فاجعه است. موج افزایش طلاق در اثر وضع قوانین نسنجیده یکی دیگر از مشکلات محسوب می‌شود. نمونه آن قانونی بود که زنان را در دوران طلاق مشمول حق عائله‌مندی می‌کرد و به دنبال این قانون، متقاضیان طلاق برای دریافت حق عائله‌مندی آن هم به صورت طلاق صوری افزایش پیدا کردند. این در حالی است که در کشوری مانند سوئد برای زنان باردار احترام ویژه‌ای قائل هستند و امتیازات اجتماعی فراوانی برای آنها در نظر می‌گیرند اما در شرایط فعلی در کشور ما نسبت به خانم باردار چنین برخوردی دیده نمی‌شود.
به عنوان یک جمعیت‌شناس قوانین موجود برای افزایش میزان زاد و ولد را چطور ارزیابی می‌کنید؟
معینی: هر چند مقرراتی برای این کار در نظر گرفته شده اما برنامه ویژه‌ای برای مادران در مقایسه با کشورهای غربی لحاظ نشده است. در یکی از کشورهای غربی خانم‌های شاغلی که زایمان کرده و از مرخصی زایمان هم بهره‌مند شده بودند دست به اعتراض زدند و خواستشان این بود که در زمان مرخصی طولانی زایمان همکاران مرد این شانس را دارند خودشان را به موقعیت‌های بالاتر شغلی برسانند و باید شرایط به گونه‌ای باشد که در زمان مرخصی زایمان امتیارات عقب‌افتاده برای زنان جبران شود.
مهم‌ترین موانع پیش روی افزایش جمعیت چیست؟
بای: بزرگ‌ترین مانع در این مسیر پرهزینه بودن جامعه مصرف زده است. ما با یک خانواده لوکس رفاه‌زده اشرافی مواجه هستیم که این تفکر تحمیلی از طریق رسانه ملی و سایر رسانه‌ها و حتی شبکه‌های ماهواره‌ای به خورد خانواده‌ها داده شده است. فرزندآوری با تفکر اشرافی سنخیت ندارد. غیر از این موضوع با تناقض در حوزه فرهنگی هم روبه‌رو هستیم. به عنوان نمونه منزلت خانواده‌هایی که از فرزند کمتری برخوردارند در قالب فیلم‌های تلویزیونی برتر جلوه داده می‌شود اما خانواده پر جمعیت نکوهش می‌شود، در چنین جامعه‌ای با پر هزینه‌بودن فرزندآوری هم مواجه هستیم که شرایط فعلی را ایجاد کرده است.