دکتر ناصر محرم‌نژاد*: به گزارش ایسنا(1)، 26 نماینده مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به رئیس‌جمهور محترم نوشته‌اند: مردم کلانشهرهای کشور در بسیاری از روزهای سال از آلودگی هوا رنج می‌برند و در مشقت هستند. نمایندگان همچنین در این نامه یادآور شده‌اند: معضل آلودگی هوای تهران و اکثر کلانشهر‌های دیگر عمدتا ناشی از عدم مدیریت صحیح بوده و منطبق با استانداردهای جهانی نیست. با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، موضوع ضعف در مدیریت محیط‌زیست، صد‌ها بار از سوی مردم و متخصصان کشور مطرح شده است. دولت تدبیر و امید از ابتدا خود را حامی محیط‌زیست معرفی می‌کرد.(2) اما دولت با انتخاب رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور که بی‌تدبیری خود را در 8 سال دولت‌های هفتم و هشتم به اثبات رسانده بود، نشان داد نه‌تنها حامی محیط‌زیست نیست بلکه با واگذاری مناطق متعلق به محیط‌زیست، هیچ علاقه‌ای به مقوله محیط‌زیست ندارد. طبق قوانین جاری کشور، جلوگیری از آلودگی هوا بویژه در شهرهای بحرانی، از وظایف قطعی سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌شمار می‌رود. در زمان دولت هفتم برای مبارزه به‌اصطلاح جدی با آلودگی روزافزون هوا، طرح جامع کاهش آلودگی هوا با 7 محور اجرایی به تصویب هیات دولت رسید ولی متاسفانه در مدت 8 سال اجرای ناقص آن در دولت‌های هفتم و هشتم، سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌رغم اینکه خود آن را پیشنهاد داده بود در عمل موفقیتی حاصل نکرد.(3) بی‌تدبیری و نومیدی در مدیریت محیط‌زیست به‌جایی رسید که کارکنان دلسوز سازمان حفاظت محیط‌زیست در تاریخ 4/8/94 در اعتراض به ضعف مدیریت در سازمان محیط‌زیست، تجمع اعتراض‌آمیزی در مقابل ساختمان مرکزی این سازمان برگزار کردند.(4) رسانه ملی نیز در برنامه پر بیننده 20:30 چهارم آبان 94 گزارش اعتراض کارکنان سازمان محیط‌زیست را پخش کرد ولی هیچ گوش شنوایی در دولت تدبیر و امید این فریاد اعتراض را نشنید. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در پاسخ به اعتراضات کارکنان دلسوز، اعلام کرد: ناراحت هستید سازمان را ترک کنید.(5)مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت تدبیر و امید، برای پوشاندن ضعف مدیریت، به روش‌های پوپولیستی روی آورده و با فریب افکار عمومی و بازی با مردم دلسوز نسبت به محیط‌زیست، از زیر بار مسؤولیت شانه خالی می‌کند. 2 نمونه بارز بی‌تدبیری در موضوع آلودگی هوا که باعث ناامیدی مردم شده در زیر آورده می‌شود.
1-کمپین «سه‌شنبه بدون خودرو برای رفع آلودگی هوا»(6)
برخلاف تصور عموم که گمان می‌کنند خودروها نسبت به موتوسیکلت‌ها سهم بیشتری در آلودگی هوا دارند کارشناسان معتقدند موتوسیکلت‌ها در جدول متهمان آلودگی هوا صدرنشین هستند و با جثه کوچک بیش از یک‌چهارم آلودگی هوای تهران را تولید می‌کنند. با توجه به تکنولوژی پایین موتوسیکلت‌های در حال تردد، در شرایط فعلی که خودرو‌ها نیز با استاندارد بسیار پایین و با استاندارد یورو 2 تولید می‌شوند، باز هم میزان آلودگی هر موتوسیکلت 4 برابر بیشتر از اتومبیل است، چرا که به واکنشگر شیمیایی مجهز نیستند و در نتیجه گاز ناشی از احتراق این موتورها وارد هوا می‌شود. در حالی که اتومبیل‌ها مجهز به واکنشگر شیمیایی هستند و گازهای ناشی از احتراق را به گازهای غیرآلاینده تبدیل می‌کنند. بیش از 95 درصد موتوسیکلت‌ها کاربراتوری هستند و امکان ایجاد پاره‌ای از دستکاری‌های سنتی وجود دارد که باعث افزایش مصرف سوخت و آلودگی ناشی از احتراق می‌شود. این در حالی است که موتورهای انژکتوری را نمی‌توان به طور دستی تنظیم کرد. موتوسیکلت‌ها در آلودگی صوتی نیز نقش عمده‌ای دارند و متهم ردیف اول در تولید سروصدا در تهران محسوب
 می‌شوند.(7) به‌طور کلی براساس مطالعات انجام گرفته قبلی بیش از 48 درصد سهم منابع آلوده‌کننده هوای شهر تهران را سواری‌ها و 22 درصد را موتوسیکلت‌ها به خود اختصاص داده‌اند. گاز مونواکسیدکربن (CO) محصول فعالیت خودروهای سواری و وانت‌هاست که 90 درصد کل گاز (CO) تهران را شامل می‌شوند. سواری‌ها و موتوسیکلت‌ها 58 درصد کل ذرات معلق تهران را نیز تولید می‌کنند. سواری‌ها و موتوسیکلت‌ها به ترتیب 4 و یک درصد کل اکسیدهای گوگرد تولید شده در شهر تهران را ایجاد می‌کنند و در زمینه ذرات معلق این اعداد به 50 و
10 درصد به ترتیب برای سواری‌ها و موتوسیکلت‌ها می‌رسد. می‌دانید که آلاینده CO، یعنی آلاینده‌ای که خودروهای سواری تولید می‌کنند گازی بی‌رنگ، بی‌بو و سمی و خطرناک است که مواجهه با آن بستگی به مقادیر آن، از سردرد و سرگیجه و از دست دادن قوای تشخیص آغاز و تا مرگ آنی ادامه پیدا می‌کند. مقادیر CO موجود در هوا سریعاً وارد خون شده و تولید کربوکسی هموگلوبین می‌کند و با سمی کردن خون به‌تدریج هوشیاری فرد از بین رفته و تا مرگ پیش می‌رود. حواس پرتی و عدم تشخیص عملکرد راننده یا عدم تشخیص تابلوها و علائم رانندگی و بی‌حوصلگی از علائم اولیه تأثیر CO بر رانندگان یا مردم است. تأثیرات زیانبار و خطرناک ذرات معلق کمتر از 10 میکرون و ذرات معلق کمتر از 5/2 میکرون که از خودروهای سواری نیز تولید می‌شوند، در سال‌های قبل توضیح داده شده است. خودروهای سواری در شهر تهران تولیدکننده 39 درصد از این موادند و موتوسیکلت‌ها مسؤولیت 42 درصدی را برعهده دارند. این مواد خطرناک، مثل بنزن و یا تولوئن، هنگام پر کردن باک بنزین یا هنگام روشن و خاموش کردن خودرو، به صورت بخار از اطراف باک متصاعد می‌شود. ویژگی‌های سرطانزایی بنزن قبلاً در تحقیقات فراوانی مطرح شده است.(8) معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران تعداد خودروهای در حال تردد تهران را بین 3 تا 5/3 میلیون دستگاه برآورد کرده است(9) و براساس گزارش مدیرعامل ستاد مرکزی معاینه فنی خودرو، تعداد موتوسیکلت‌های در حال تردد در تهران حدود 3 میلیون دستگاه است و میزان مراجعه آنها به مراکز معاینه فنی در حد صفر است.(10)
با توجه به مراتب فوق، راه‌اندازی کمپین سه‌شنبه بدون خودرو در روز 16 شهریور 95 آن هم با 50 دوچرخه سوار در مسیر بوستان لاله تا هنرمندان برای کاهش آلودگی هوای تهران، سوق دادن اذهان مردم دلسوز به سمت محیط‌زیست است. فرض کنید کمپین روز 16 شهریور 95، تردد
50 خودرو را کاهش می‌داد آیا می‌دانید چند درصد در کاهش آلودگی هوای تهران اثر می‌گذاشت؟ چیزی نزدیک صفر درصد. از فرماندهی نیروی انتظامی باید تشکر کرد که فریب این کمپین را نخورد و از برگزاری این مراسم جلوگیری کرد.(11)
2- کمپین « 18 درجه»
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست طی نامه مورخ 10/10/94 به همه وزارتخانه‌ها چنین نوشته: «نظر به افزایش میزان آلودگی هوا در روزهای اخیر در کلانشهرها و دیگر شهرهای کشور... دستور فرمایید طی ساعات کاری در اتاق‌ها، دما از 21 درجه و در راهروها از 18 درجه سانتیگراد بیشتر نباشد...). در سطرهای بالا از قول کارشناسان شرکت کنترل کیفیت هوا نوشتم سهم خودروها در انتشار آلاینده خطرناک منوکسیدکربن در کلانشهرها بویژه در تهران تا 90 درصد است. همچنین می‌دانیم که منابع گرمایش بخش مسکونی و تجاری و اداری در تهران و سایر کلانشهرها، گاز طبیعی است و مصرف گاز طبیعی فاقد انتشار گاز منواکسیدکربن و ذرات معلق است که هر دو این مواد از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا در کلانشهرهاست. فرض کنیم ادارات دولتی به‌طور کامل این بخشنامه را اجرا کنند چقدر از مصرف گاز طبیعی کاسته می‌شود؟ در این صورت چقدر از 2 آلاینده اصلی هوای کلانشهرها کاسته خواهد شد؟ پاسخ هیچ است. ملاحظه می‌شود این کمپین نیز جز دور کردن ذهن مردم از موضوعات اصلی و مشغول کردن آنها به موضوعات فرعی، هیچ خاصیتی برای کاهش آلودگی هوا ندارد.
3- نظر رسانه‌های گروهی
الف- تارنمای ساجده نیوز وابسته به جامعه زنان خراسان‌شمالی در تاریخ 9 مهر 1395 می‌نویسد: معصومه ابتکار را باید مبتکرترین مدیر بالادستی دولت یازدهم نامید. برنامه‌های پیشنهادی و راهکارهای هنگام بحران وی برای رفع موانع و مشکلات زیست‌محیطی در نوع خود بی‌نظیر است. اگر راهکارهای ابتکار از جمله خروج از منطقه بحران آلودگی (خارج شدن از تهران)، استفاده از ماسک، کنار آمدن با گرد و غبار، دعا کردن برای وزیدن باد و بارش باران، دعا کردن برای نابودی داعش، انتظار 30 ساله برای حل مشکل زیست‌محیطی گردوغبار و... را مرور کنیم قطعا به نوع و توان مدیریتی وی برای حل معضلات زیست‌محیطی بخوبی پی می‌بریم. اکنون نیز ابتکار طرحی نو درانداخته و با شروع سال تحصیلی با پیش‌بینی میزان آلودگی هوا، برای تعطیلی مدارس در روزهای آلوده و روزهایی که با افزایش پایداری هوا در سال جاری با آن مواجه خواهیم شد، بیان می‌کند: «در این راستا، تعطیلات 2 هفته‌ای، 3 هفته‌ای و حتی یک ماهه هم پیشنهاد شده است که باید ببینیم کدام یک از پیشنهادات بیشتر مورد توافق قرار می‌گیرد».(12)
ب- به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی راه دانا به نقل از مرصاد مورخ نهم مهر 95، سازمان حفاظت محیط‌زیست از ابتدای فعالیت دولت روحانی با مدیریت معصومه ابتکار دوران پرتنشی را گذرانده است. همواره در دولت یازدهم حواشی فراوانی به دنبال این سازمان مطرح بوده و این حواشی نیز کماکان ادامه دارد.
  ابتکار نخستین انتقادی بود که به مدیریت وی مطرح شد. مسؤولی که باید به وضعیت محیط‌زیست کشور رسیدگی کند، بیش از همه توجهش به مسائل حاشیه‌ای و بی‌ارتباط به حوزه کاری‌اش جلب می‌شود. همین شیوه کاری ابتکار در سال‌های گذشته باعث شده بود انتقادات متعددی از فعالان زیست‌محیطی‌ به او مطرح شود.(13)
پ- چندی پیش گزارشی در رسانه‌ها منتشر شد که حاصل پژوهش‌های محققان دانشگاه صنعتی شریف بود. حاصل این تحقیقات یک ساله، عددی تامل‌برانگیز و بسیار نگران‌کننده بود که نشان‌دهنده عمق فاجعه آلاینده‌های تولیدی در کلانشهر تهران است. نتایج این پژوهش، حاکی از تولید سالانه 725 هزار تن آلاینده در شهر تهران است که به واسطه منابع ساکن و متحرک تولید و منتشر می‌شود. آن‌طور که حسین افشین، استادیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف عنوان داشته، سهم منابع متحرک از میزان و عدد مورد اشاره، 85 درصد و منابع ساکن نیز 15 درصد است. با یک محاسبه اجمالی و با فرض جمعیت 10 میلیون نفری پایتخت، هر شهروند در طول روز، نزدیک به 200 گرم آلاینده استنشاق می‌کند.(14)
ت- علی‌محمد شاعری، رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی گفت: واگذاری آشوراده به هر بهانه‌ای به بخش خصوصی و افراد ذی‌نفوذ مصداق بارز زمین‌خواری و موجب تخریب است. وی به خبرگزاری فارس گفت: مجلس مخالف واگذاری آشوراده به بخش خصوصی است و بارها این موضوع را به خانم ابتکار گفته‌ام. شاعری افزود: آشوراده باید همچنان مکان امن زیست پرندگان و اکوسیستم طبیعی برای حفظ محیط‌زیست مازندران و گلستان باشد. وی گفت: نباید به بهانه گردشگری، ایجاد اشتغال یا توسعه، محیط‌زیست را نابود کنیم. شاعری افزود: اگر روزی آشوراده به بهانه طرح گردشگری یا هر بهانه دیگری واگذار شود، آبروی محیط‌زیست کشور از بین خواهد رفت.(15)
توضیح: اگرچه این موضوع ارتباطی با موضوع مورد بحث ندارد ولی نمونه بارز بی‌تدبیری در مدیریت محیط‌زیست محسوب می‌شود که صدای رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی را نیز درآورده است. لازم به توضیح است موضوعات مربوط به محیط‌زیست در همین کمیسیون در مجلس شورای اسلامی مطرح می‌شود.
ث- رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در بحرانی‌ترین روزهای هوای تهران به مراکش رفت(!) در حالی که مردم تهران و بسیاری از کلانشهرها هفتمین روزی است که هوای سیاه و آلوده را تنفس می‌کنند اما رئیس سازمان محیط‌زیست که به گفته بسیاری از کارشناسان و نمایندگان مجلس متولی اصلی این موضوع در کشور است همچنان ترجیح می‌دهد درباره این موضوع صحبتی نداشته باشد و چمدانش را برای فرار از آلودگی هوای تهران ببندد. این نخستین باری نیست که در اوج آلودگی هوا ابتکار رئیس محیط‌زیست، آلودگی هوا را برنمی‌تابد و به سفر می‌رود تا مبادا آلودگی هوا ذره‌ای خاطرش را برنجاند و چه اتفاق و همزمانی جالبی است این سفرهای ناگهانی خانم رئیس با آلودگی هوا! سوم و دهم دی‌ماه سال گذشته نیز در حالی که مردم ۱۸ روز در آلودگی شدید هوا نفس می‌کشیدند خانم رئیس به آذربایجان‌غربی و کیش سفر کرد.(16)
ج- معصومه ابتکار؛ نامی آشنا برای فعالان محیط‌زیست است، بانویی که در رسانه‌ها از دریاچه ارومیه، باران‌های اسیدی، انقراض گونه‌های خاص جانوری، آتش‌سوزی جنگل‌ها، سیل و گرد و غباری که نفس کشیدن را برای مردم خوزستان سخت کرده است حرفی نمی‌زند اما با حاشیه‌های سیاسی که می‌سازد حسابی در خبرگزاری‌ها و مطبوعات جنجال به پا می‌کند. فردی که یک روز آلاینده بودن بنزین وارداتی را برای رسیدن به مقاصد خویش مطرح می‌کند و روز دیگر ادعایی درباره سرطانزا بودن پارازیت‌ها را عنوان می‌کند و بهانه‌ دست رسانه‌های خارجی می‌دهد. البته بهانه دادن دست رسانه‌های خارجی از کارهای معمول این بانوی به ظاهر اجتماعی است، چراکه وی با شبکه انگلیسی بی‌بی‌سی که مخالفت آن با نظام بر هیچ‌کس پوشیده نیست نیز مصاحبه کرد، گفت‌وگویی که خارج از حوزه وظایف ابتکار بود و بانوی دولت یازدهم در اقدامی شگفت‌انگیز در رابطه با وضعیت منطقه و سیاست خارجه سخن گفت. ابتکار به قدری محیط‌زیست را دچار حاشیه کرد که کارمندان این سازمان نیز مقابل رئیس خود ایستادند و با تجمع اعتراضی کارشکنی‌های ابتکار را محکوم کردند.(17) نتیجه اینکه، متخصصان محیط‌زیست، کارکنان سازمان، مردم، نمایندگان مجلس و رسانه‌های گروهی همه از بی‌تدبیری سازمان حفاظت محیط‌زیست در مساله آلودگی هوا و دیگر موارد محیط‌زیست، مرتبا سخن می‌گویند و تنها چیزی که نصیب آنها شده است، فقط ناامیدی است و بس.
*معاون اسبق سازمان حفاظت محیط‌زیست
------------------------------------------
پی‌نوشت:
1-خبرگزاری ایسنا، مورخ 24/8/95
2-خبرگزاری ایلنا، مورخ 4/9/94
3-مشرق‌نیوز، مورخ 20/11/94
4-روزنامه‌های جام‌جم- همشهری-فرهیختگان-خراسان مورخ 5/8/94
5-مشرق‌نیوز، مورخ 15/7/94
6-آفتاب نیوز، مورخ 29/10/94
7-تارنمای شرکت کنترل کیفیت هوا (air.tehran.ir)
8-تارنمای شرکت کنترل کیفیت هوا (air.tehran.ir)
9-تارنمای عصر امروز، مورخ 14/12/94
10-همشهری آنلاین، مورخ 4/3/93
11-روزنامه انتخاب، مورخ 16/6/95
12- www.sajedeh.com، مورخ 9 مهر 95
13- www.dana.ir/news/، مورخ 9 مهر 95
14-روزنامه دنیای اقتصاد، مورخ 20 شهریور 95
15-روزنامه همشهری، مورخ 30 آذر 95
16- www.dana.ir/news/، مورخ 25 آبان 95
17-ww.anaj.ir، مورخ 15 آبان 94