دکتر موسی نجفی: بعد از وعده‌ها و امیدواری‌ها، مردم را می‌ترسانید، پس از آرزوها سخن از عدم موفقیت می‌گویید. شدت عمل به‌خرج دادید، عده‌ای را تبعید نمودید، جمعی را کشتید، بعضی را نیز به زندان افکندید. نسبت به رؤسای عشایر، اهانت روا داشتید و دشمنی را که آثار آن هویدا شده بود، شروع کردید.
می‌خواهید کسانی را که به آنها ستم شده و به اموال‌شان خسارات وارد آمده، مجازات کنید؟ آیا آنها چاره‌ای جز دفاع از خانه و کاشانه خود داشتند؟ آنها به واجب خود عمل کردند؛ دفاع نمودند. شما برای هوای نفس به آنها حمله و هجوم آوردید. آنها در موقعی قرار گرفتند که ما از عاقبت و نتیجه سوء آن، شما را ترسانیدم. رحلت سلف خودم مرحوم آیت‌الله شیرازی را به من تسلیت می‌گویید و مصائبی را که به عراق و مردم وادار نموده‌اید، نتیجه آرای مقدس ایشان می‌دانید. مثل این است که به نامه‌های آن مرحوم از جمیع جهات توجه ننموده‌اید. مگر ایشان مردم را در اعلامیه‌ها به آرامش و سکون دعوت ننمودند؟ و با مسالمت حقوق حقه آنها را از شما نخواستند؟ با این نسبت، احساسات من و عواطف مسلمین را جریحه‌دار نمودید. شما منکرید و خود را کاملاً بی‌اطلاع جلوه می‌دهید و گناه خویش را از دوش عمال خود
برمی‌دارید. کشتی‌های پر از اسباب تخریب و آلات جنگ می‌فرستید و قوای خود را برای بیچارگی این ملت مظلوم و پایمال کردن حقوق آن کامل می‌نمایید، و حال آنکه در اعلامیه و نامه خود ادعا می‌نمایید همیشه اساس حکومت انگلستان مبتنی بر 3 رکن است:
1- اصل ترحم
2- اصل عدالت
3- اصل آزادی دین و عقیده
به نظر من، منظور از اصل اول- ترحم- این است که هر وقت ملت عراق استقلال خود را مطالبه نماید؛ سربازان‌تان را بر علیه آن وارد کارزار نمایید و رؤسای آن را بکشید و علما، زعما و نمایندگان مردم را تبعید و زنان و اطفال را هدف گلوله قرار دهید و منازل و مزارع و اموال کسانی را که مخالف قیمومیت انگلستان و خواهان تشکیل حکومت ملی عرب هستند، بزنید و هتک حیثیت آبرو بنمایید و اموال بیگناهان را مصادره کنید و شهرها را برای تلف شدن مردم از گرسنگی محاصره نمایید و تجهیز شهرستان‌ها را برای دفاع مخالف قوانین اعلام کنید. اصل دوم یا عدالت، یعنی کشتار و اعدام بدون جرم و محاکمه و تبعید به مجرد مطالبه استقلال و استعمال سرنیزه در زندان به اندک شبهه‌ای و عدم استماع دعوایی که بر علیه انگلستان باشد و غیر اینها از اموری که نه موافق عقل است و نه مطابق قانون. اصل سوم یا آزادی دین و عقیده، عبارت است از تیراندازی هواپیماها و کامیون‌ها بر مساجد و کشتن عبادت‌کنندگان و زن‌ها و بچه‌ها و تشکیل دادگاه نظامی برای مجازات کسانی که جهت ذکر مناقب رسول اکرم(ص) به جهت سوگواری امام حسین(ع) مجالسی برپا سازند مگر با اجازه فرماندار نظامی و نیز عبارت است از بهم زدن مراسم سرور مسلمین در اعیاد و غیر اینها، از مطالبی که اگر شرح دهم، هر آینه طولانی خواهد شد. و عجب این است که شما تقاضای حسن تفاهم می‌نمایید و می‌گویید ما همه را مجازات نخواهیم کرد، بلکه اشخاصی را کیفر می‌دهیم که اسامی آنها نزد ما و شما پیش خودمان معلوم است؛ به گمان اینکه آنها مفسدند. پس تعریف فساد شما عبارت است از مطالبه حق، در صورتی که آنها جز اینکه مطالبه حق خود را بنمایند و شما جلوگیری نموده‌اید، عملی انجام نداده‌اند. شما آنها را زیر آسیای نرم کننده جنگ قرار داده اید؛ [و] آنها از نفس و مال و ناموس خود دفاع کردند. اگر معترض اینان و حقوق‌شان نمی‌شدید، هرگز قطره خونی از شما و آنها نمی‌ریخت، اما این پرده را چنان دریدید که با هیچ نوع نخ و سوزنی دوخته نمی‌شود. مسبب شما هستید و نتیجه هم از شماست. نظر ما در موضوع این است که به عراقی‌ها استقلال تام داده شود؛ استقلالی که خالی از هر عیب و قیدی باشد. درباره مذاکرات مستقیم، نتیجه‌ای برای من روشن نیست و امیدوار نیستم؛ در هر حال موضوعی است بسیار دقیق و محتاج تأمل و از پروردگار حسن عاقبت را مسألت می‌نمایم.
2 محرم 1339
شیخ الشریعه الاصفهانی»
با توجه به متون و اسناد و مدارک تاریخی ارائه شده، به این جمع بندی کلی می‌رسیم که نقد دیدگاه‌های تفکر مذهبی بر تفکر و تمدن و ارزش‌های غربی، در سطوح و زاویه‌های مختلف صورت پذیرفته است...
ادامه دارد
منبع: کتاب مشروطه‌شناسی، نشر آرما