امیرعلی جهاندار: اشاره: واقعه پلاسکو برای جامعه ایران خیلی دردناک بود، در کمتر از نیم ساعت تمام فضای مجازی را به خود اختصاص داد و اشک و ناله و احترام مردم به آتش‌نشان‌های عزیز را به همراه آورد. شب‌ها مردم جلوی هر ایستگاه آتش‌نشانی شمع روشن می‌کردند و گل می‌گذاشتند، چند روز مردم دغدغه خبر آتش‌نشان‌ها را داشتند و در تشییع جنازه آنها نیز سنگ تمام گذاشتند. 16 نفر از آتش‌نشان‌ها در این حادثه شهید شدند و این حادثه اهمیت کار آتش‌نشان‌ها را نیز در چهره مردم برجسته کرد که آتش‌نشانی شغل نیست بلکه یک عشق است. حال پرسش این است: آیا تب‌وتاب توجه به آتش‌نشان‌ها باید صرفا محدود به همان ایام پلاسکو باشد؟ آیا احترام به آنها صرفا شمع روشن کردن مقابل ایستگاه آتش‌نشانی است؟ اینها را می‌توان امروز که بیش از 40 روز از شهادت این شهدای عروج کرده گذشته و در آستانه چهارشنبه آخر سال هستیم بیان کرد.
چهارشنبه‌سوری چیست؟
چهارشنبه‌سوری که با نام‌های جشن چهارشنبه پایان سال و شب چهارشنبه سرخ نیز شناخته می‌شود، یکی از جشن‌های ایرانی است که در شب واپسین چهارشنبه سال (از غروب سه‌شنبه) برگزار می‌شود و نخستین جشن از مجموعه جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است.
اما آنچه حائز اهمیت است این نکته است که درباره پیشینه برپا کردن آیینی به نام «چهارشنبه سوری» در منابع کهن چیزی وجود ندارد و ابوریحان بیرونی هم که به دقت از مراسم زرتشتیان یاد می‌کند جز سپندارمذگان و آتشی که پیش از نوروز برپا می‌شود، یادکردی از «چهارشنبه‌سوری» ندارد. «مرتضی راوندی» در کتاب «تاریخ تحولات اجتماعی ایران» بیان می‌کند که «چهارشنبه‌سوری» پس از کشته شدن حسین بن علی و توسط کیسانیان هوادار مختار برپا می‌شده است. در تاریخ صدر اسلام البته آمده است که مختار برای کشتن یزید در شهر کوفه که اکثر آنان ایرانی بوده‌اند، از این فرصت استفاده کرده و در زمان همین جشن که مصادف با چهارشنبه بود یزید را قصاص می‌کند. چند سال پس از ورود اسلام به ایران به آرامی جشن سور در ایران کمرنگ و به آخرین چهارشنبه سال محدود شد.
همچنین نسبت دادن چهارشنبه‌سوری به آداب و رسوم ایران باستان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد،
چرا که اصولاً در ایران باستان تقسیم‌بندی گاهشماری به هفته وجود نداشته است و هر روز ماه نامی داشته است. افزون بر همه اینها دکتر معین اقدام جهیدن از فراز آتش را از آداب و سنن زرتشتیان نمی‌داند، چرا که در دین و آیین زرتشتی آتش مقدس است و جهیدن از فراز آن وهن آتش شمرده می‌شود.
با وجود آنکه در منابع کهن تاریخی حرفی از چهارشنبه‌سوری نیست اما می‌توان مبتنی بر واژه‌شناسی و آنچه در نگاه قدما وجود دارد، تحلیلی از آن ارائه کرد. واژه «چهارشنبه‌سوری» از 2 واژه
چهارشنبه- نام یکی از روزهای هفته- و سور به معنای جشن و شادی ساخته شده است. از قدیم‌الایام در این روز آتش بزرگی برافروخته می‌شد که تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می‌شد و مردم از روی آن می‌پریدند و در زمان پریدن می‌خوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من». این جمله نشانگر مراسمی برای تطهیر و پاکسازی مذهبی است که واژه «سوری» به معنی «سرخ» به آن اشاره دارد. به بیان دیگر مردم خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ‌پریدگی و زردی، بیماری و مشکلات‌شان را بگیرد و به‌جای آن سرخی و گرمی و نیرو به آنها بدهد. چهارشنبه‌سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیت افراد باشد و در میان بیشتر ایرانیان رواج دارد. البته اینها نیز در منابع اساطیری دارای سند و مدرکی نیست.
ظهور آتش‌بازی
آتش‌بازی در شب چهارشنبه‌سوری در زمان ناصرالدین‌شاه و به وسیله فرانسوی‌ها در ایران رواج پیدا کرد. ابتدا فقط برای سرگرمی شاه این نمایش انجام می‌شد اما پس از آن مردم هم در این سرگرمی سهیم شدند و دستور نمایش آن در میدان توپخانه صادر شد و مردم در آنجا به تماشای آتش‌بازی می‌ایستادند و کم‌کم به شکلی که امروز اجرا می‌شود در آمد.
بوته‌افروزی
در ایران رسم است که پیش از پریدن آفتاب، هر خانواده بوته‌های خار و گزنی را که از پیش فراهم کرده‌اند روی بام یا زمین حیاط خانه یا در گذرگاه در 3 یا 5 یا 7 «گله» کپه می‌کنند. با غروب آفتاب و نیم تاریک شدن آسمان، زن و مرد و پیر و جوان گرد هم جمع می‌شوند و بوته‌ها را آتش می‌زنند. در این هنگام از بزرگ تا کوچک هر کدام 3 بار از روی بوته‌های افروخته می‌پرند، تا مگر ضعف و زردی ناشی از بیماری و غم و محنت را از خود بزدایند و سلامت و سرخی و شادی را به هستی خود ببخشند. مردم در حال پریدن از روی آتش ترانه‌هایی می‌خوانند. از نگاه قدیمی‌ها خاکستر چهارشنبه‌سوری، نحس است، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و بیماری خود را از راه جادوی سرایتی، به آتش می‌دهند و در عوض سرخی و شادابی آتش را به خود منتقل می‌کنند.
چهارشنبه‌سوری در زمان پهلوی
با روی کارآمدن پهلوی‌ها و پس از کشف حجاب رضاخانی و تغییرات فرهنگی که تلاش داشت اتفاق بیفتد، یکی از مراسماتی که به‌صورت جدی‌تر دنبال شد، چهارشنبه‌سوری بود؛ مراسمی که در زمان محمدرضا پهلوی و با حضور فرح دیبا که هدایت‌کننده فعالیت‌های فرهنگی پهلوی بود، پررنگ و لعاب نیز شد.
دربار محمدرضا پهلوی در حالی در چهارشنبه‌سوری آتش‌بازی برگزار می‌کرد که بسیاری از مردم ایران در آن روزگار از آتش برای روشنایی و گرم کردن خانه استفاده می‌کردند اما کاخ‌نشینان پهلوی بدون در نظر گرفتن مشکلات مردم از هر بهانه‌ای برای برگزاری جشن و حیف و میل کردن دارایی‌های ملت ایران استفاده می‌کردند. در این مراسم همگان منتظر از روی آتش پریدن شاه ملعون و همسرش فرح بودند به همین خاطر همه درباریان در این جشن حضور داشتند.
از نگاه فرح دیبا اینگونه مراسمات می‌توانست در جهت غربی کردن جامعه ایرانی کمک‌کننده باشد، مراسماتی که در آن رقص و آواز و عیش و نوش فراهم بود و به واسطه یک پیشینه تاریخی کمتر نیز با مقاومت و ممانعت جامعه مواجه می‌شد. به‌گونه‌ای که چهارشنبه‌سوری به یکی از برنامه‌های اصلی تلویزیون پهلوی پیش از نوروز بدل شده بود.
آنچه امروز اتفاق می‌افتد!
چهارشنبه‌سوری اگرچه شاید مراسمی بی‌خطر بوده است اما حدود 2 دهه است که به یکی از ناراحت‌کننده‌ترین شب‌های سال تبدیل شده و جز دلهره و آسیب جسمانی و روانی نتیجه دیگری ندارد.
مواد محترقه، انفجار، آتش‌سوزی و سوختگی تنها کلماتی است که در هفته پایانی هر سال می‌شنویم و چه تعداد بیمارستان‌هایی که در این ایام آماده‌باش میزبان خیل مجروحان خواهند بود و مراکز آتش‌نشانی هم درگیر اطفای حریق!
سال گذشته 520 مجروح و 6 فوتی در حادثه چهارشنبه‌سوری داشتیم، آماری که سال‌های پیش از آن بیشتر نیز بوده است. این آمار البته فارغ از خسارت‌های مادی است که افراد وارد می‌آورند که به‌طور میانگین هر ایستگاه آتش‌نشانی در شب چهارشنبه‌سوری حداقل یک ماموریت اطفای حریق را به انجام می‌رساند.
ملکی، سخنگوی آتش‌نشانی کشور می‌گوید: «آتش‌نشانان در هیچ زمان و دوره‌ای دنبال پست و مقام نبوده‌اند اما همواره به میدان جنگی رفته‌اند که نمی‌دانند از آن زنده بیرون می‌آیند یا نه. اما مردم عزیز با هدف حفظ حرمت آتش‌نشانان هیچ‌وقت ما را تنها نگذاشته‌اند و این مایه افتخار همکاران ما در سازمان آتش‌نشانی است. امسال بنا داشتیم در آستانه فرا رسیدن جشن چهارشنبه‌سوری کمپینی برای عدم استفاده از مواد محترقه راه‌اندازی کنیم. شما مطمئن باشید ما اصلا قصدی برای نفی جشن زیبا و باستانی چهارشنبه‌سوری نداریم، اتفاقا تصمیم داریم اگر وقت اجازه داد ما هم در کنار شما در این جشن حضور داشته و در کنار خدمت‌رسانی ویژه‌ای که در این روز بخصوص داریم همراه شما شهروندان عزیز باشیم».
وی می‌افزاید: «اما با توجه به حادثه ساختمان پلاسکو و به احترام شهدای آتش‌نشانی که در این سانحه به شهادت رسیدند تصمیم گرفتیم کمپینی را با عنوان «به احترام آتش‌نشانان؛ نه، به چهارشنبه‌سوری خطرناک» راه‌اندازی کنیم که امیدوارم با در نظر گرفتن شرایط موجود چهارشنبه‌سوری بی‌خطری داشته باشیم».
سخنگوی سازمان آتش‌نشانی ادامه می‌دهد: «هیچکس حتی کسانی که از مواد محترقه استفاده می‌کنند، دل خوشی از این مواد خطرناک ندارند. ما فقط به دنبال این هستیم که امسال در کنار هم یک چهارشنبه‌سوری سراسر شادمانه داشته باشیم و با هم بدون استفاده از مواد محترقه از این آیین زیبا لذت ببریم. به هر صورت امشب که در کنار شما عزیزان حضور دارم برای شما و همه همکاران آتش‌نشانم آرزوی سلامتی می‌کنم و امیدوارم با پیوستن مخاطبان عزیز، هنرمندان و ورزشکاران رشته‌های مختلف شاهد یک چهارشنبه‌سوری آرام و بی‌خطر باشیم».
توصیه‌های ایمنی آتش‌نشانی در آستانه چهارشنبه‌سوری
اما چهارشنبه‌سوری آنقدر برای جامعه ما مساله شده است که هر ساله در آستانه آن آتش‌نشانی نیز توصیه‌هایی را برای خانواده‌ها اعلام می‌کند تا با رعایت آن ایمنی جانی بیشتری داشته باشند. این توصیه‌ها به شرح ذیل است:
-کبریت و هرگونه مواد آتش‌زا از جمله نفت و بنزین را از دسترس کودکان و نوجوانان دور کنید.
- از تهیه و استفاده از مواد محترقه که در شرایط مساعد و هنگام جابه‌جایی منفجر می‌شوند خودداری کنید.
- به پدران و مادران توصیه می‌شود کودکان و نوجوانان خود را از خطرات و پیامدهای بازی کردن با آتش، ترقه و مواد محترقه آگاه کنند.
- از آتش زدن بوته، هیزم یا... در محوطه‌های بسته و کوچک و در پارکینگ ساختمان خودداری کنید.
- از انداختن قوطی‌های دربسته مخازن کوچک گاز و ظروف تحت فشار به درون آتش که منجر به انفجار می‌شود خودداری کنید.
- از پارک کردن خودرو در کوچه‌ها و گذرگاه‌های باریک خودداری کنید.
- از شکستن یا بریدن شاخه‌های درخت برای برافروختن آتش و ایجاد آتش در کنار درختان یا درون بوستان‌ها خودداری کنید.
- خاموش‌کننده‌های دستی را در این ایام در منزل، محل کار و... به صورت کاملا آماده در دسترس قرار دهید.
- در صورت بروز آتش‌سوزی و هرگونه حادثه دیگر با حفظ خونسردی، بی‌درنگ کودکان و افراد مسن را از محل حادثه دور کنید و با سامانه 125 تماس بگیرید.
- با آتش‌نشانان در اجرای ماموریت‌شان برای خاموش کردن آتش همکاری کنید.
- مواد محترقه در کنار وسایل گرمازا، در هوای گرم، در دست یا جیب افراد انفجار ایجاد می‌کند.
- در صورت پوشیدن لباس گشاد از نزدیک شدن به آتش یا پریدن از روی آن خودداری کنید.
- هنگام برافروختن آتش باید توجه داشت که زمین هموار و مسطح محل مناسبی است و بهتر است آتش روی زمین خاکی یا بتونی ایجاد شود.
- از وجود آب یا مواد خاموش‌کننده نزدیک محل ایجاد آتش مطمئن شوید.
- پس از خاموش شدن آتش، خاکستر باقیمانده را با آب کاملا خیس و پس از خاموش کردن کامل محل را ترک کنید.
- در صورت بروز هرگونه آتش‌سوزی و حادثه دیگری بی‌درنگ با سامانه 125 تماس بگیرید.
- در تماس با سامانه 125 با حفظ خونسردی نشانی دقیق محل و نوع حادثه را اعلام کنید.
- پس از اعلام شماره تلفن محل حادثه از اشغال کردن تلفن خودداری کنید.
- از اجتماع در اطراف محل آتش‌سوزی یا هرحادثه دیگری خودداری کنید.
- در خیابان اصلی نزدیک محل حادثه فردی را به عنوان راهنما قرار دهید تا رسیدن آتش‌نشانان به محل با سرعت و آسانی بیشتری انجام گیرد.
- همکاری با آتش‌نشانان و نجاتگران در محل حادثه می‌تواند از افزایش خسارت‌های جانی و مالی پیشگیری کند.
- توصیه‌های ایمنی را جدی بگیرید و برای حفظ جان خود و افراد خانواده آنها را رعایت کنید.
- آتش‌نشانان و نجاتگران آتش‌نشانی در همه ساعات شب و روز آماده امدادرسانی به شهروندان حادثه دیده هستند.
- اصول اولیه ایمنی در برابر آتش‌سوزی را بیاموزید.
- آشنایی با کمک‌های اولیه در بسیاری از مواقع موجب نجات جان افراد شده است پس در یادگیری آن بکوشید.
- استفاده از خاموش‌کننده‌های دستی را برای مهار آتش فرا بگیرید و به دیگران آموزش دهید.
- برای فرار از شعله‌های آتش درون کمد و دیگر فضاهای پنهان مخفی نشوید.
- تجهیزات ایمنی و خاموش‌کننده ساختمان محل سکونت خود را شناسایی کنید و کاربرد آنها را بیاموزید.
- کودکان را با مسیرهای خروج اضطراری و پله فرار ساختمان آشنا کنید.
- از نگهداری مواد قابل اشتعال از جمله نفت، بنزین و... در منزل خودداری کنید.
- هیچگاه برای سرگرمی آتش روشن نکنید.
- هنگام ترک منزل شیرهای آب و شیر انشعاب اصلی گاز را در واحد مسکونی ببندید.
- آب ارزان‌ترین و در دسترس‌ترین ماده برای خاموش کردن آتش‌سوزی است.
نه به چهارشنبه‌سوزی
اما امروز که در آستانه چهارشنبه‌سوری قرار داریم به نظر می‌آید بهترین احترامی که می‌توانیم برای شهدای آتش‌نشان قائل باشیم این است که همکاران آنها را به زحمت نیندازیم و جرقه بلاهای جدید را در چهارشنبه‌سوری نیفروزیم که خانواده‌های این عزیزان در آستانه سال نو همواره نگران آن باشند که در این چهارشنبه‌سوری کدام یک از عزیزان‌شان را از دست خواهند داد. بعد از حادثه پلاسکو کمپین‌های مختلفی شکل گرفته است که به نحوی به تحریم چهارشنبه‌سوری یا چهارشنبه‌سوری بدون مواد منفجره اشاره دارد. یکی از این کمپین‌ها را پرویز پرستویی، بازیگر مشهور کشور راه انداخته است. بدیهی است هدایت احساسات و هیجانات مردم به سمت و سوی مناسب و در یک پویش مردمی می‌تواند منتهی به اتفاقات خوشایندی شود؛ اتفاقاتی که در نهایت هم خود مردم از آن منتفع می‌شوند و هم نیروهای امدادی مانند آتش‌نشان‌ها آرامش بیشتری خواهند داشت و ظرفیت‌شان را برای حوادث پیش‌بینی نشده‌ای مانند ساختمان پلاسکو ذخیره می‌کنند نه حوادثی مانند چهارشنبه‌سوری که قابل پیش‌بینی و با اصلاح فرهنگ و رفتار هر کدام از ما قابل پیشگیری است. از سوی دیگر مواد محترقه چهارشنبه‌سوری همگی وارداتی و قاچاق است و تحریم این مواد در چهارشنبه‌سوری امسال در کنار اینکه می‌تواند از حوادث تلخ همه‌ساله جلوگیری کند، در عمل حمایت از تولید ملی و «نه» به قاچاق هم محسوب می‌شود.
به‌روزرسانی مثبت
مردم از گروه‌های مرجع الگو می‌پذیرند؛ این واقعیتی انکارناپذیر است که می‌تواند توجیه‌گر بسیاری از رفتارهای درست و نادرستی باشد که در جامعه به یک اپیدمی تبدیل شده است. اگر می‌بینیم عده‌ای از مردم در حوادث تلخی مانند سوختن و فروریختن ساختمان پلاسکو هم خودشان را به خطر می‌اندازند و هم راه را بر نیروهای امدادی می‌بندند تا سلفی بگیرند، این رفتار بازتابی از رفتار الگوهای اجتماعی همچون مسؤولان و چهره‌های ورزشی و هنری است، کما اینکه در روزهای بعد از فروکش کردن خطر در ساختمان پلاسکو بسیاری از چهره‌ها اعم از سیاسی و هنری در اطراف این ساختمان حاضر می‌شدند تا عکسی بگیرند و صفحات اینستاگرام و کانال‌های تلگرامی‌شان را به‌روز‌آوری کنند. در این بین اما برخی افراد و چهره‌ها سوژه‌های بهتری برای به‌روزرسانی صفحات اینستاگرامی خود پیدا کرده‌اند؛ سوژه‌هایی که مطرح کردن آنها می‌تواند پایه‌گذار فرهنگ‌سازی و حرکتی مثبت باشد؛ درست مانند کمپین تحریم استفاده از مواد محترقه در چهارشنبه‌سوری امسال افرادی چون پرویز پرستویی! پرویز پرستویی که شروع‌کننده این کمپین بود این کار را با یک پست اینستاگرامی شروع کرد و نوشت: «کمپین تحریم چهارشنبه سوری. دیگر پول‌مان را حرام ترقه‌ها و جنس‌های گوناگون نمی‌کنیم. چهارشنبه‌سوری جشن ماست. از امسال آتش درست می‌کنیم و از روی آن می‌پریم و شادی می‌کنیم. از امسال قاشق‌زنی می‌کنیم و به هم شیرینی می‌دهیم. از امسال جشن واقعی می‌گیریم. از امسال در آستانه سال نو خیابان‌ها را رنگارنگ می‌کنیم و به هم عشق می‌ورزیم. از امسال چهارشنبه‌سوری را ایرانی برگزار می‌کنیم. از امسال به کودکان‌مان خواهیم آموخت که چهارشنبه‌سوری جشن شادی است. جشن سپاس از خدای یگانه است نه ترس و وحشت. چهارشنبه‌سوری جشن ماست. تک‌تک ما حتی در برابر جشن‌های سرزمین‌مان مسؤولیم، چون بخشی از تاریخ و فرهنگ ماست. چهارشنبه‌سوری امسال، این ملت ایران است که در حال آماده‌باش خواهد بود تا مراقبت کند از خلوت مردان آتش‌نشان با اندوه چهلمین روز درگذشت یاران عزیزشان. باشد که آن شب هیچ حادثه‌ای این فداکاران دلیر را به‌خاطر نجات دیگران، از جمع خانواده‌شان و خانواده‌های داغدارشان جدا نکند. از دوستان جدید و قدیم تقاضا می‌کنم این مطلب را آنقدر به اشتراک بگذارید تا سراسر ایران بدانند که راه و رسم چهارشنبه‌سوری کور شدن کودکان، لرزیدن دل پیرمردها و پیرزنان و زهره ترک شدن مردم نیست».
متنی که باید کپی کنیم
حرکت برخی چهره‌ها در راه‌اندازی کمپینی برای تحریم مواد محترقه در چهارشنبه‌سوری امسال اگرچه در ابتدا چندان مورد توجه قرار نگرفته بود اما با وقوع فاجعه پلاسکو و شهادت قهرمانانه آتش‌نشان‌ها، کمپین تحریم مواد محترقه در چهارشنبه‌سوری امسال حال و هوای دیگری پیدا کرده است. «تحریم خرید مواد منفجره برای چهارشنبه‌سوری به پاس قدردانی از آتش‌نشان‌ها؛ برای چهارشنبه‌سوری امسال از خرید مواد منفجره خودداری کنید تا این انسان‌های بزرگوار بتوانند حداقل چهارشنبه‌سوری امسال در کنار خانواده‌های خود باشند یا مسؤولیت کمتری داشته باشند. ای‌کاش همه ما حداقل برای امسال به فکر این عزیزان باشیم...» این متن این روزها و پس از حادثه پلاسکو حتماً به دست شما هم رسیده است؛ متنی که نه فقط کپی و ارسال مجدد آن انسانی است، بلکه با عمل به آن می‌توانیم در راستای ارتقای فرهنگ پیشگیری گامی بلند برداریم. در کنار این، بی‌تردید هیچ قدرشناسی‌ای بالاتر از ارزش گذاشتن به جان آتش‌نشانان نیست. اینگونه بی‌تردید روح ققنوس‌های سرخ‌بالی که در حادثه پلاسکو پرکشیده‌اند نیز آرام‌تر خواهد بود.