حدود 3 دهه از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد ولی جنایات بی‌شمار صدام و موارد متعدد نقض قوانین بین‌المللی از سوی وی در این جنگ هیچگاه از خاطر تاریخ زدوده نمی‌شود. همچنانکه صحنه‌های جانفشانی رزمندگان خداجوی اسلام و رشادت‌ها و از خودگذشتگی‌های آنان که سبب بیمه شدن انقلاب و نظام جمهوری اسلامی شده بود نیز فراموش شدنی نیست. «جنگ شهرها» و «جنگ نفتکش‌ها» 2 نمونه از اقدامات جنون‌آمیز صدام در توسعه دامنه جنگ به سمت افراد و اماکن غیرنظامی بود؛ اقداماتی که اگر با مقابله به مثل رزمندگان اسلام مواجه نمی‌شد به صورتی جنایت‌بار توسعه می‌یافت.
جنگ شهرها
در دفاع 8 ساله ایران علیه تجاوز عراق (۱۳۶۷ - ۱۳۵۹ ش) بارها شهرها و روستاهای ایران زیر حمله هواپیماها، توپخانه‌ها و موشک‌های عراق قرار گرفت و بسیاری از مردم غیرنظامی کشته و مجروح شدند. ایران برای پیشگیری از کشتار مردم، به این حمله‌ها پاسخ داد؛ یعنی برابر حمله به هر شهر ایران، به شهری در عراق حمله کرد. این مقابله به مثل اصطلاحاً «جنگ شهرها» نام گرفت.
قوانین بین‌المللی، حمله به مناطق مسکونی را در جنگ‌ها ممنوع کرده است. دولت صدام مانند همه دولت‌های متجاوز، توجهی به قانون نکرد و با تهدید مردم غیرنظامی، ایران را تحت فشار قرار داد.
عراق پس از آغاز تجاوز در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، شروع به بمباران برخی شهرها کرد. نخستین شهری که با موشک هواپیماها زخم برداشت، اهواز بود. این حادثه دوم مهرماه 59 یعنی 3 روز پس از آغاز تهاجم به ایران رخ داد. دزفول شهر بعدی بود که شانزدهم مهرماه ۵۹ به وسیله هواپیماها بمباران شد و 70 کشته و 300 زخمی در آن به جای ماند. غیر از اهواز و دزفول، شهرهایی چون سنندج، قصرشیرین، ارومیه، کرمانشاه، خرم‌آباد، مهران، اندیمشک، بهبهان، خرمشهر و آبادان همواره بمباران می‌شدند. ایران برای آسیب نرساندن به مردم غیرنظامی عراق، پاسخ این حمله‌ها را فقط با عقب راندن ارتش متجاوز از خاک ایران و وارد کردن تلفات به نیروهای نظامی دشمن می‌داد. عراق با وجود حمله‌های یک‌طرفه خود به مناطق مسکونی، خردادماه ۶۳ رسماً اعلام کرد شهرهای جنوبی و مرکزی ایران را بمباران خواهد کرد. ایران نیز پس از 4 سال شکیبایی گفت پاسخ حمله به شهرها را خواهد داد. این تهدیدها با وساطت دبیرکل سازمان ملل فروکش کرد اما پس از پیروزی ایران در عملیات «بدر»، رژیم عراق اسفندماه 63 حداقل 29 شهر و چندین روستای ایران را 118 بار با توپخانه، هواپیما و موشک، بمباران کرد. بدین ترتیب نخستین دوره از جنگ شهرها آغاز شد و ایران برای نخستین‌بار، ۲۱ اسفند 63 موشک زمین به زمین خود را روانه کرکوک کرد. 2 روز بعد هم بغداد هدف این موشک‌ها قرار گرفت و بخشی از ساختمان مرکزی بانک رافدین منهدم شد. ورود موشک‌های زمین به زمین ایران به صحنه جنگ شهرها، تعجب همگان را برانگیخت، چرا که تا آن زمان کسی از وجود این سلاح در ایران آگاه نبود. عراق در ابتدا اصابت این موشک‌ها را به بغداد، کارگزاری مواد منفجره و خرابکاری اعلام کرد اما خیلی زود روشن شد آنها سلاح‌های شلیک شده از پایگاه‌های موشکی ایران هستند. مردم با سردادن شعار «موشک، جواب موشک» از این اقدام حمایت کردند. نخستین مرحله از جنگ شهرها از تاریخ ۱۳ اسفند۶۳ تا ۱۷ فروردین ۶۴ به درازا کشید و در ایران ۱۲۲۷ نفر شهید و ۲۶۸۲ زخمی به جا ماند. دور دوم جنگ شهرها از ۵ خرداد ۶۴ آغاز و تا ۲۴ خرداد 64 ادامه یافت. در این مرحله ۳۷ شهر و چندین روستای ایران 105 بار هدف موشک‌ها و بمب‌ها قرار گرفت که ۵۷۰ شهید و ۱۳۳۲ مجروح داشت. سومین مرحله جنگ شهرها پس از آغاز عملیات کربلای 5 از ۲۱ دی ۶۵ با بمباران سوسنگرد آغاز شد و تا سوم اسفند ۶۵ ادامه یافت. عراق در حمله به ۶۶ شهر و روستای ایران 3050 شهید و ۱۱ هزار و ۱۶۳ زخمی به جا گذاشت. چهارمین و آخرین مرحله از جنگ شهرها با برخورد نخستین موشک عراق به تهران در ۱۹ اسفند ۶۶ آغاز شد. عراق توانسته بود با کمک شوروی و آلمان، برد موشک‌های خود را به ۶۵۰ کیلومتر برساند و تهران را هدف قرار دهد. عراق موشک‌های تازه خود را به اصفهان و قم هم شلیک کرد. حاکمان عراق از اینکه توانسته بودند پس از 3 سال برابر حمله‌های موشکی ایران به بغداد (پایتخت عراق)، پایتخت ایران (تهران) را نشانه بروند خوشحال بودند. مردم تهران، مانند مردم دیگر شهرهایی که زیر حمله‌های موشکی عراق بودند، روزهای سختی را گذراندند. گروه‌هایی از مردم، شب‌هنگام از شهر خارج می‌شدند و گروه‌هایی به پناهگاه‌های ساخته شده می‌رفتند اما بیشتر مردم در
خانه‌های‌شان ماندند.  چهارمین دوره از جنگ شهرها تا پایان فروردین ۶۷ طول کشید. حکومت عراق همیشه آغازگر جنگ شهرها بود. او شکست در جبهه‌های نظامی را با کشاندن جنگ به شهرها و کشتن غیرنظامیان پاسخ می‌داد. جنگ شهرها وقتی شروع می‌شد که ایران حمله‌ای بزرگ را آغاز می‌کرد. این حمله‌ها در زمستان صورت می‌گرفت اما زمستان 66 چهارمین دوره جنگ شهرها و پیش از شروع حمله بزرگ ایران آغاز شد. عراق همزمان تهدید کرد از بمب‌های شیمیایی هم استفاده خواهد کرد، نیروهای نظامی ایران در روزهای پایانی سال ۶۶ عملیات والفجر ۱۰ را در شمال غربی کشور آغاز کردند که پاسخی بود به موشکباران شهرهای ایران. عملیات والفجر ۱۰ با پیروزی بزرگی همراه شد. تهدید شیمیایی عراق در شهر حلبچه - که به دست ایرانیان افتاده بود - عملی شد و شمار زیادی از مردم کُرد آنجا با گازهای سمی کشته شدند. گفتنی است ایران پیش از آغاز هر حمله خود در جنگ شهرها، مردم شهرهای عراق را آگاه می‌کرد تا کمترین آسیب به آنها وارد شود. ضمن آنکه شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا از نظر ایران شهرهای امن بود و در طول جنگ شهرها، هرگز حمله‌ای به شهرهای امن صورت نگرفت، زیرا 6 امام از ائمه شیعیان در این شهرها دفن هستند.
جنگ نفتکش‌ها
جنگ نفتکش‌ها نیز برای نخستین‌بار در جنگ 8 ساله ایران و عراق پدید آمد. یکی از اقدامات ایران پس از تحمیل جنگ از طرف عراق، بمباران مراکز غیرمسکونی بندر بصره و تخریب 2 پایانه نفتی در نزدیکی فاو بود. با این حمله، این کشور به محاصره دریایی ایران درآمد و راه دسترسی آن کشور به دریای آزاد از بین رفت. در نتیجه، عراق برای صدور نفت مجبور به استفاده از لوله‌های سطحی خود شد یا از کشورهایی چون کویت کمک گرفت. عراق تصمیم گرفت با آشفته کردن خلیج‌فارس، ایران را از منابع ارزی حاصل از صادرات نفت از طریق خلیج‌فارس، محروم کند. از این رو ۲۹ فروردین ۶۳ با حمله به یک نفتکش پانامایی در نزدیکی جزیره خارک و ۶ اردیبهشت همان سال با حمله به یک نفتکش عربستان سعودی، جنگ نفتکش‌ها آغاز شد. چندی بعد، این حمله‌ها کشتی‌های تجاری را نیز دربرگرفت. عراق با این حملات جبهه جدیدی در جنگ با ایران گشود. هدف از این حملات، تحمیل فشار اقتصادی بر ایران برای پذیرش آتش‌بس، رودررو قرار دادن ایران با سایر کشورهای منطقه، معرفی شدن ایران به عنوان عامل بحران و برهم زننده امنیت منطقه، بین‌المللی کردن جنگ و کشاندن پای قدرت‌های بزرگ همچون آمریکا به خلیج‌فارس و وادار کردن آنها برای یافتن راه‌حلی جهت پایان دادن به جنگ و آشفته کردن بازار نفت بود.  با آغاز جنگ نفتکش‌ها پنتاگون (وزارت دفاع آمریکا) خرداد ۶۳ اعلام کرد اسکورت نفتکش‌های تحت اجاره نیروی دریایی آمریکا را به عهده می‌گیرد. حملات عراق به نفتکش‌ها به میزان زیادی بر کاهش توان صادرات نفت ایران تأثیر گذاشت و ایران مجبور شد از نفتکش‌های کوچک‌تر برای حمل نفت خود استفاده کند تا کمتر آسیب ببینند. با خودداری ایران از اقدامات تلافی‌جویانه، جنگ نفتکش‌ها فروکش کرد. عراق بار دیگر آذر ۶۵ هنگامی که در جنگ زمینی تحت فشار شدید قرار گرفت، مرحله دیگری از جنگ نفتکش‌ها را آغاز کرد. در دومین مرحله، رویارویی ایران و آمریکا نزدیک‌تر شد. در این سال کویت رسما از ایالات متحده آمریکا خواست با کاروان نظامی خود مراقب نفتکش‌های این کشور باشد اما شرایط جهانی مانع پاسخ مثبت آمریکا به درخواست کویت شد. عراق سومین مرحله از جنگ نفتکش‌ها را با شدتی بیشتر پس از پیروزی ایران در عملیات کربلای ۵ - دی ۶۵ - آغاز کرد به طوری که در 3 ماه آخر سال ۶۵ و 3 ماه اول سال ۶۶، ۳۳۳ فروند کشتی مورد حمله عراق قرار گرفت. در این دوره 2 حادثه مهم رخ داد؛ یکی برخورد نفتکش «مارشال چخوف» شوروی با مین و دیگری زدن ناو آمریکایی استارک توسط عراق در 27 اردیبهشت 66 که ۳۷ کشته و 20 مجروح بر جا گذاشت. در پی این حوادث، ۹ تیر ۶۶ رئیس‌جمهور وقت آمریکا - رونالد ریگان - از سنای این کشور اجازه اسکورت کشتی‌های نفتی کویت توسط ناوگان نظامی آمریکا را به دست آورد. «حضور شوروی در خلیج‌فارس» و «استقرار موشک‌های کرم ابریشم ایران در سواحل خلیج‌فارس» از جمله توجیهات مجلس سنا برای صدور مجوز بود. نخستین اسکورت نظامی آمریکا ۳۱ تیر ۶۶ آغاز شد. با وجود تبلیغات وسیع آمریکا برای برپایی امنیت در خلیج فارس، کشتی بریجتون که تحت اسکورت آمریکایی‌ها وارد خلیج فارس شده بود، با مین برخورد کرد.  ایران در شرایط دشواری قرار داشت. از یک طرف پاسخ به حملات عراق دامنه جنگ را گسترش می‌داد و از سوی دیگر پاسخ ندادن، عراقی‌ها را در حملات‌شان جری‌تر می‌کرد. در این دوره «مقابله به مثل محدود» یا «ضربه در برابر ضربه» در دستور کار نیروهای ایرانی قرار گرفت.  حضور آمریکا در خلیج‌فارس، جنگ نفتکش‌ها را پیچیده‌تر کرد. شامگاه ۳۱ شهریور ۶۶، هلیکوپترهای جنگی آمریکا به کشتی
«ایران اجر» متعلق به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران حمله کردند که در این حمله 4 خدمه کشتی ایرانی شهید، 4 نفر زخمی و 10 نفر دیگر اسیر شدند. البته پس از چندی اسیران آزاد شدند.
بار دیگر ۱۶ مهر ۶۶ هلیکوپترهای آمریکایی به 5 فروند از قایق‌های تندرو ایران حمله کردند که در این حمله یک هلیکوپتر آمریکایی‌ها سقوط کرد و 3 فروند از 5 فروند قایق ایرانی غرق شد. در این حادثه 2 نفر از سرنشینان ایرانی قایق‌ها شهید و 6 نفر دیگر به اسارت نیروهای آمریکایی درآمدند. کمتر از یک هفته بعد، در ۲۳ مهر 66 یک نفتکش آمریکایی به نام «سانگاری» که در سواحل کویت لنگر انداخته بود، هدف یک فروند موشک کرم ابریشم قرار گرفت. در این حادثه 18 نفر از خدمه کشتی مجروح شدند. فردای آن روز، ۲۴ مهر ۶۶، یک فروند دیگر از موشک‌های کرم ابریشم، نفتکش اس ایل سیتی، تحت حفاظت ناوهای آمریکایی را مورد هدف قرار داد. یک هفته بعد، ۲۷ مهر ۶۶ آمریکا به سکوی نفتی رشادت ایران حمله کرد و کاخ سفید مسؤولیت آن را به عهده گرفت.
۳۰ مهر ۶۶، سه روز پس از تجاوز نظامی آمریکا به سکوی نفتی ایران، یک موشک به اسکله الاحمدی واقع در ۱۵ کیلومتری شرق بندر الاحمدی کویت اصابت کرد. آمریکا این حمله را از طرف ایران دانست اما در عقب‌نشینی‌ای آشکار، پاسخ آن را به عهده کشور کویت گذاشت. مرحله بعدی جنگ نفتکش‌ها با پیروزی ایران در عملیات والفجر ۱۰ و آزادسازی شهر حلبچه عراق آغاز شد. این بار آمریکا با شدت بیشتری وارد عمل شد و به بهانه برخورد رزمناو «ساموئل رابرتز» با مین که ۲۵ فروردین ۶۷ صورت گرفت، ایران را به اقدام نظامی تهدید کرد.
اقدام نظامی آمریکا ۲۹ فروردین ۶۷ و تنها یک روز پس از حمله نیروهای عراق به فاو برای بازپس‌گیری آن و در هماهنگی با آنها صورت گرفت. در این اقدام، آمریکا به سکوهای نفتی رشادت، سلمان، مبارک و ناوهای ایرانی سهند و جوشن حمله کرد. به علاوه همزمان، رزمناو سبلان توسط نیروهای هوا دریای آمریکا بمباران شد. آمریکا اعلام کرد حمله آنها به سکوهای نفتی ایران با اطلاع کشورهای انگلستان، فرانسه، ایتالیا، هند و بلژیک بوده است. عراق آغازگر همه دوره‌های جنگ نفتکش‌ها بود که بیشتر در مواقعی انجام می‌گرفت که حکومت بعث عراق در رویارویی با نیروهای زمینی ایران متحمل شکست می‌شد. در طول دوره‌های مختلف جنگ نفتکش‌ها بیش از هزار کشتی مورد اصابت بمب‌ها و موشک‌های عراقی قرار گرفتند. با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در مرداد ۶۷ توسط جمهوری اسلامی ایران و اعلام آتش‌بس رسمی بین طرفین درگیر، جنگ نفتکش‌ها نیز پایان گرفت.
 منبع: دایره..‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی