سیدمحسن موسوی‌زاده‌جزایری: از ابتدای دهه 40 و شروع علنی مبارزات امام خمینی(ره) علیه شاه، بخشی از روحانیان که از مدت‌ها پیش به دنبال تحول در جامعه و ارتباط بیشتر با جوانان بودند و دغدغه اسلام سیاسی داشتند، جذب آموزه‌های امام شدند و مبارزات انقلابی را شروع کردند. یکی از این روحانیان، شهید بهشتی بود که فعالیت‌های او در 2 دهه قبل از انقلاب اسلامی در حوزه‌های مختلف و بویژه ارتباط با جوانان و دانشجویان نقش بسزایی در بنیان‌های فکری این انقلاب داشت. در این نوشتار درصددیم نقش او در مبارزه با حکومت پهلوی را مرور کنیم. «سیدمحمد بهشتی» 2 آبان 1307 در اصفهان در یک خانواده روحانی به دنیا آمد. تحصیلات خود را از 4 سالگی شروع کرد و پس از اتمام تحصیلات ابتدایی، به دبیرستان سعدی رفت. سال 1321 به علت جاذبه تحصیل علوم حوزوی در مدرسه علمیه صدر اصفهان فراگیری ادبیات عرب، فقه، اصول و منطق و دروس ابتدایی فلسفه را آغاز کرد. او سپس به قم مهاجرت کرد و از استادانی مانند «آیت‌الله محقق‌داماد(ره)»، «آیت‌الله اردکانی(ره)» و «امام خمینی(ره)» بهره برد. سال 1328 سیدمحمد در جلسات گفتار ماه- که از سوی دانشگاهیان مبارز مسلمان در تهران برگزار می‌شد- شرکت کرد. سال 1329 وارد دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران شد. بهشتی سال 1330 همسو با نهضت ملی مردم ایران، در ستاد اعتصاب تلگرافخانه اصفهان حضور یافت و به سخنرانی پرداخت؛ برای همین به شهربانی احضار شد. سال 1335 وارد تحصیلات دوره دکترا شد. در همین دوران تغییر شیوه تدریس در حوزه علمیه به دغدغه او تبدیل شد؛ برای همین سال 39 با جمعی از مدرسین حوزه علمیه درصدد تهیه یک برنامه به‌منظور سازماندهی این امر برآمد. در همین دوران مقالاتی با عنوان حکومت در اسلام و قانون علیت در دین و علم را به نگارش درآورد. باید در نظر داشت که بهشتی زمانی درباره حکومت اسلامی و مسائل اجتماعی از دید اسلام مقاله ارائه می‌داد که افراد سنتی در حوزه علمیه به این مسأله نگاه خوبی نداشتند. به‌طور کلی گفتمان سنتی در این زمان اعتقادی به تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت نداشت و از حضور فعالانه در سیاست پرهیز می‌کرد. شهید بهشتی سال 41، همراه دکتر مفتح کانون دانش‌آموزان قم را تأسیس کرد. از اقدامات دیگر او تاسیس مدرسه علمیه حقانی با کمک «حاج‌علی حقانی» در اوایل دهه 40 بود. وی همچنین به کمک جمعی از فضلای حوزه علمیه به تشکیل گروهی تحقیقاتی پیرامون حکومت در اسلام اقدام کرد. در همین زمان بهشتی توسط سازمان امنیت ساواک از قم به تهران انتقال یافت. سال 43 در تهیه برنامه جدید تعلیمات دینی مدارس شرکت کرد. هدف از تشکیل چنین مدارسی این عقیده بود که دانش‌آموختگان قدیم مدارس حوزوی کمتر می‌توانند با جوانان ارتباط برقرار کنند، از این ‌رو تلاش شد از این طریق با نسل جوان ارتباط بیشتری برقرار شود، همچنین تربیت دینی جوانان که در مدارس رسمی به آن توجه کمی می‌شد نیز مورد توجه چنین افرادی بود.افزون بر اینها بهشتی تلاش کرد با ایجاد مدارس جدید حوزه علمیه، توجه به مسائل جدید و علوم روز را نیز وارد مسائل آموزش دینی کند. بر همین اساس او به تاسیس حوزه علمیه حقانی دست زد. افرادی که در این مدرسه تحصیل می‌کردند به دلیل جو حاکم بر آن با مسائل سیاسی بیشتر آشنا بودند؛ برای همین وارد مبارزات می‌شدند. بر این اساس مدرسه حقانی یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های انقلاب اسلامی در قم بوده است. بهشتی در همان اوایل دهه 40 به دلیل تفکر روشنگرانه‌ای که از دین داشت، مورد توجه جریان‌هایی قرار گرفت که می‌خواستند هم مسلمان باشند و هم به مبارزه دست بزنند. «لطف‌الله میثمی» عنوان می‌کند اوایل دهه 40 همراه «حنیف‌نژاد» به قم رفت و نخست با «هادی خسروشاهی» ملاقات کرد و سپس نزد آیت‌الله بهشتی در مدرسه دین و دانش رفت. این دو هنگام ملاقات با آیت‌الله بهشتی از او خواستند خط‌مشی برآمده از قرآن را به آنها نشان دهد. بهشتی پاسخ داد: «مسأله قابل تأملی است.» و سپس در این جلسه کتاب‌هایی را به آنها پیشنهاد داد تا بتوانند میزان اطلاعات دینی خود را افزایش دهند. شهید بهشتی سال 44 به توصیه مراجع تقلید برای سازماندهی فعالیت‌ها و مدیریت و توسعه مرکز اسلامی هامبورگ، به آلمان رفت. ایفای نقش کلیدی در تأسیس و توسعه اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا (گروه فارسی‌زبان) و انتشار کتا‌ب‌های «صدای اسلام در اروپا» و مقالاتی چند و مسافرت به عراق و دیدار با حضرت امام و «آیت‌الله صدر» و سفر به لبنان و دیدار با «امام موسی صدر» از جمله دستاوردهای او در این سال‌هاست. بهشتی در آلمان نقش بسزایی در ایجاد انجمن اسلامی دانشجویان داشت به‌طوری ‌که بر اساس اظهارنظر افرادی که در آن زمان دانشجو بودند، جوانان مسلمان برای تشکیل انجمن اسلامی با او مشورت می‌کردند. «صادق طباطبایی» در این‌باره می‌گوید ما تا قبل از تشکیل انجمن اسلامی زیر نظر یک سازمان بین‌الملل دانشجویان به نام «امسو» بودیم. در یک مقطعی سازمان تحت تأثیر اخوانی‌ها قرار گرفت و بعدها نیز مطرح شد که یک نفر باید به‌عنوان خلیفه در رأس سازمان باشد. برای همین به این نتیجه رسیدیم که باید خودمان سازمان جدایی تأسیس کنیم. این را با آقای بهشتی در میان گذاشتیم و ایشان کار ما را تایید کرد.آیت‌الله بهشتی در همین زمان به مناسبت تشکیل اتحادیه انجمن اسلامی دانشجویان در اروپا (گروه فارسی‌زبان) پیامی را صادر کرد که در آن بر ضرورت توجه به بعد عبادی، اجتماعی و سیاسی اسلام تأکید شده بود. بهشتی می‌گوید دانشجویانی که بتازگی به اروپا می‌آیند به پناهگاه اجتماعی اسلام نیاز دارند و انجمن باید چنین نقشی را ایفا کند.  صادق طباطبایی درباره تأثیر شهید بهشتی بر جنبش دانشجویی می‌گوید: «آیت‌الله بهشتی هم از لحاظ عقیدتی و هم از جنبه سیاسی پشتوانه خوبی برای دانشجویان مسلمان بودند در مقابل اندیشه مارکسیستی و وابستگان ایرانی آن‌ که غرق در چارچوب بافته‌های حزبی و تشکیلاتی بودند. پیش ‌از این دانشجویان مسلمان ایرانی احساس ضعف می‌کردند و اعتمادبه‌نفس نداشتند اما با آمدن شهید بهشتی و برقراری ارتباط با ایران و نیز ارتباط دانشجویان با فعالیت‌های فرهنگی در داخل کشور، رفته‌رفته آن حالت ضعف برطرف شد و دانشجویان به سلاح ایدئولوژیکی اسلامی مجهز شدند». شهید بهشتی بعد از بازگشت به ایران در سال 49 به دلیل فعالیت‌هایی که در آلمان داشت ممنوع‌الخروج شد. او در این زمان به آموزش‌وپرورش برگشت و در تدوین کتاب‌های درسی تعلیمات دینی با افرادی مانند شهید محمدجواد باهنر همراهی کرد. بهشتی در همین سال‌ها نقش مهمی در هدایت فکری مبارزان داشت به‌طوری ‌که زمانی که اختلافاتی درباره سخنرانی‌های دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد به‌وجود آمد او تلاش کرد این مسائل را حل‌وفصل کند. بهشتی خودش در این‌باره گفته است: موضع من در برابر شریعتی و کارهای او بهره‌برداری صحیح است؛ نه لگدکوب کردن و نه ستایش کردن و بالا بردن.  همچنین بهشتی در دهه 50 نیز نقش بسزایی در حل مسائل اندیشه‌ای مبارزان داشت به‌طوری ‌که سال 55 و بعد از تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق و مارکسیست شدن آنها، مبارزان درون زندان تصمیم گرفتند در ارتباط با ضعف بنیان‌های مذهبی زندانیان نامه‌ای به بهشتی و مطهری نوشته و از این دو راهنمایی بخواهند. بهشتی در حالی ‌که در ایران بود همچنان با دانشجویان مسلمان خارج از کشور مکاتبه داشت و آنها را راهنمایی می‌کرد. بر همین اساس او سال 57 برای حل اختلاف‌های نیروهای مبارز مسلمان مقیم خارج از ایران، به آمریکا و اروپا سفر کرد، همچنین بعد از بازگشت از این سفر، در تشکیل جامعه روحانیت مبارز تهران نقش مهمی ایفا کرد. مروری بر فعالیت‌های مبارزاتی شهید بهشتی در قبل از انقلاب اسلامی نشان‌دهنده توجه او به مسائل بنیادین فکری و علمی است. او در این سال‌ها در تشکیل مدرسه علمیه جدید و همچنین راه‌اندازی نشریات آگاهی‌بخش به جوانان، مشارکت فعالی داشت؛ همچنین از تلاش‌های او می‌توان به ترویج آموزه‌های اسلامی و تقویت جایگاه دانشجویان مسلمان در خارج از کشور اشاره کرد.