شاعران زیادی پیرامون حادثه عاشورا شعر سرودهاند اما جایگاه «ترجیعبند کمالالدین علی محتشمکاشانی» متمایز از همه اشعار است، به گونهای که استاد محمدعلی مجاهدی، متخلص به پروانه و از شعرای بنام روزگار ما درباره اهمیت ترجیعبند محتشم این بیت را دارد که «قبول خاطر «خون خدا» شدن شرط است/ نه هر که مرثیهای ساخت محتشم گردد» و به نظر کردن بر این ترجیعبند اشاره دارد.
ترجیعبند محتشمکاشانی با این دو بیت شروع میشود:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین
بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است
ابیاتی که هر کس از کودکی در هر هیاتی وارد شده باشد کتیبههای آن را دور تا دور حسینیه دیده است. تاثیر این ترجیعبند بلند در فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی بسیار زیاد بوده است. «کتبیهکوبی» اصفهان که جزو هنرهای زیبای اصفهانیان است با پارچه کتیبههای محتشم در همه جای ایران شناخته میشود و با این شعر رونق گرفته است.
تأثیر ترجیعبند محتشم بر فرهنگ و هنر ایران
در حوزه ادبیات منظوم ایران شعر محتشم را میتوان مبدأ شعر آیینی دانست که با 2 ویژگی توانست جریان شعری دینی را پررنگ کند. محتشم در این شعر ضمن سرودن یک مرثیه حزنانگیز و جانفزا، از یک حماسه و حماسهخوانی سخن میگوید. این اثر ساختاری البته در کنار اثر محتوایی است که شعر محتشم بر جریان شعر آیینی گذاشته؛ به گونهای که کمتر شاعر آیینی را میتوان سراغ گرفت که اثر این ترجیعبند مستقیم و غیرمستقیم در شعرش تکرار نشده باشد.
در این بین میتوان به شعر معروف محمدحسین بهجتتبریزی اشاره کرد که در آن میخواند:
کشتی شکست خورده توفان کربلا
در خاک و خون طپیده میدان کربلا
گر چشم روزگار بر او زار میگریست
خون میگذشت از سر ایوان کربلا
یا بیت مشهور سیدحمید برقعی که میخواند: «باز این چه شورش است که در جان واژههاست* شاعر شکست خورده توفان کربلاست».
در هنرهای تجسمی دینی میتوان تاثیر ترجیعبند محتشم را در نقاشی و نگارگری به وضوح دید. خطاطیهای استاد مرحوم اباصلت صادقی از این ترجیعبند و نقاشی ماندگار «عصر عاشورا» از استاد محمود فرشچیان که به تأسی از این ابیات محتشم کشیده شده است، تنها 2 نمونه کوچک از این تاثیر است. همچنین «کتیبه گروهی با حضور علی شیرازی در موزه امام علی(ع)»، «پروژه 12 بند محتشم به روایت نقش و رنگ با مشارکت جمعی از هنرمندان» و «کتاب ترجیعبند محتشم اثر مجتبی ملکزاده و تعدادی دیگر از تذهیبگران و نقاشان نامی کشورمان» از این دست آثاری است که با الهام از شعر محتشم ماندگار شد.
«نقالی» یا «پردهخوانی» هنر دیگری است که متاثر از ترجیعبند محتشم شده است و پردههای زیادی بر اساس این ترجیعبند نقاشی شده و روی آن نقالی روضههای امام حسین و یارانش انجام میشود.
محتشم که بود؟!
کمالالدین علی محتشمکاشانی دارای لقب «شمسالشعرای کاشانی» متولد ۹۰۵ ه.ق در کاشان است. او همدوره با پادشاهی شاهطهماسب یکم صفوی بود. شغل اصلی محتشم بزازی و شَعربافی بود و تمام عمر خود را در کاشان زیست. محتشم از مهمترین شاعران مرثیهسرای شیعه است. در دیوان غزلیات و قصاید خود، شاعر متوسطی است اما در ترکیببند مورد نظر ما، نهتنها شاهکار جمیع اشعار خویش، بلکه یکی از چند شعر بیهمتای زبان فارسی را آفریده است.
«باز این چه شورش است» چگونه آفریده شد؟!
محتشم برای برادر خود، عبدالغنی که در سفر مکه وفات یافته بود نوحهگری میکرد و اشعار مصیبت میگفت تا شبی در عالم رویا بدو گفتند: «این چه کاری است میکنی؟ اگر میخواهی دنیا و آخرتت معمور شود، برای ما اشعار مصیبت بگو. مگر نشنیدهای که مَن قالَ فینا بیتا بنیالله لَهُ فی الجَنّه بیتا». محتشم از خواب بیدار شده و همین 12 بند معروف را انشا کرد که مطلع آن این است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
محتشم در سرودن بخشی از این شعر دچار مشکل شد و بار دیگر در حالت مکاشفه، مصرع دوم بیت که نتوانسته بود آن را بسراید به او الهام شد. در این بیت آمده است: «هست از ملال گرچه بری ذات ذوالجلال/ او در دل است و هیچ دلی نیست بیملال».