ایران، بازیگری جدی در صنعت غذای حلال

در حال حاضر 6/24 درصد یعنی 6/1 میلیارد نفر از جمعیت 5/6 میلیاردی جهان را مسلمانان تشکیل می‌دهند. باتوجه به احکام شفاف دین مبین اسلام در تمام عرصه‌های مادی و معنوی زندگی از جمله تولید و مصرف مواد غذایی و تاکید بر سلامت و بهداشت غذا که در 20 آیه قرآن کریم نیز بدان اشاره شده، یکی از دغدغه‌های اصلی کشورهای اسلامی، تولید غذا بر مبنای دستورات اسلام است. تا سال 2025 میلادی 30 درصد جمعیت جهان را مسلمانان تشکیل می‌دهند این موضوع بیش از پیش مورد توجه جامعه جهانی از جمله مسلمانان قرار گرفته است. باتوجه به اهمیت تولید محصولات با برند حلال نخستین‌بار در سطح بین‌المللی در سال 1997 کمیته مشترک FAO/WHO تعریف رسمی از غذای حلال ارائه کرد. در این تعریف نه تنها تولید و فراوری مشمول قوانین و مقررات برند حلال می‌شود بلکه مساله حمل و نقل، ذخیره‌سازی یا هر وسیله و ابزاری که به نوعی در این فرآیند دخیل باشد را شامل می‌شود. البته در حال حاضر دامنه برند حلال گستره بسیار وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی از جمله تولیدات دارویی،‌ آرایشی، بهداشتی و فعالیت‌هایی همچون مسافرت و توریسم را شامل می‌شود. صنعت غذاهای حلال در دنیا این دسته از تولیدات شامل کالاهایی می‌شوند که در آنها موادی که از نظر دین اسلام حرام معرفی شده (مثل گوشت خوك و الكل) استفاده نشده است. نکته دیگر اینکه باید تولید و ارائه آن هم طبق قوانین اسلامی باشد، از جمله گوشت باید در کشتارگاه‌ها به صورت کاملا اسلامی ذبح شود. همان‌طوری که بیان شد صنعت حلال مختص موادی مثل غذاها و نوشیدنی‌ها نمی‌شود بلکه حلال به دسته گسترده‌ای از فعالیت‌ها نظیر: مواد دارویی، فعالیت‌های مالی، بانکداری، توریسم و ... نیز اطلاق می‌شود. نکته جالب توجه آن است که این نوع از تولیدات صرفا برای مصرف‌کننده مسلمان تولید نمی‌شود و مصرف کننده‌های دیگری از دیگر ادیان هم دارند زیرا غذای حلال نشانگر کیفیت بالا و سلامت غذایی مطمئن است. در سال 2005، ارزش بازار جهانی فعالیت‌های اقتصادی حلال اعم از غذایی و غیرغذایی 1/2 تریلیون دلار یعنی 2 هزار میلیارد دلار در سال برآورد شد که ارزش بازار جهانی غذاهای حلال،‌547 میلیارد دلار یعنی معادل 5/27 درصد کل فعالیت‌های اقتصادی برند حلال را شامل می‌شود. تولید غذای حلال در کشورهای مطرح مالزی به عنوان قطب جهانی غذای حلال در جهان شناخته شده و همچنین پیشرو در این صنعت نیز هست. رقابت شدیدی در اين صنعت میان ملت‌های مسلمان و غیرمسلمان وجود دارد که شامل برونئی، تایلند، فیلیپین، استرالیا و نیوزیلند مي‌شوند. انگلیس و فرانسه اکنون از تولیدکنندگان مهم غذاهای حلال بعد از مالزی هستند. برزیل در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گوشت و تجارت کشاورزی در جهان است و درصد قابل توجهی از صادرات این کشور را محصولات حلال تشکیل می‌دهد. به عنوان مثال در حدود 70 درصد از صادرات میلیونی مرغ منجمد شده به یکصد کشور جهان دارای برند حلال است. بیشترین این محصولات به کشورهای حوزه خلیج فارس از قبیل عربستان،‌ امارات متحده عربی، کویت، بحرین، عمان و قطر فرستاده می‌شود. نزدیک به 30 درصد از صادرات 1/1 میلیون تنی محصولات گوشت بدون استخوان برزیل دارای برند حلال است. به علاوه در میان کشورهای حوزه خلیج فارس، ایران و مصر مهم‌ترین خریداران محصولات گوشت برزیل هستند. فرانسه یکی از کشورهای بزرگ صادر‌کننده گوشت ماکیان در جهان است. در حدود 75 درصد صادرات گوشت منجمد این کشور را محصولات حلال تشکیل می‌دهد. عمده صادرات فرانسه به کشورهای اسلامی مانند عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی و یمن است. آمریکا سومین صادرکننده گوشت گاو در جهان است که بیشتر از 80 درصد از آن را با گواهی برچسب حلال به کشورهای مسلمان صادر می‌کند. نیوزیلند چهارمین صادرکننده گوشت گاو در جهان است و نزدیک به 40 درصد از گوشت بدون استخوان صادراتی آن دارای گواهی حلال بوده که به بیش از 12 کشور مسلمان صادر می‌شود. بازارهای بالقوه غذاهای حلال اروپا یکی از بازارهای مهم برای محصولات حلال بوده که بیشتر به قدرت خرید بالا متکی است تا میزان جمعیت. ارزش بازار حلال در اروپا با وجود بیش از 50 میلیون نفر مسلمان 77 میلیارد دلار است. به‌عنوان مثال در انگلستان، ارزش خرده فروشی گوشت حلال معادل 400 میلیون پوند است. نکته جالب اینکه گوشت حلال حدود 11 درصد از فروش گوشت را تشکیل داده در حالی که جمعیت مسلمان این کشور حدود 9/1- 5/1 میلیون نفر، معادل 3 درصد جمعیت آن کشور است. به طور کلی مصرف‌کنندگان هلندی بیشتر راغب به خرید محصولات حلال‌اند و بر این اعتقاد هستند که این محصولات دارای کیفیت بهتر و از درجه اطمینان بیشتری برخوردار هستند. فرانسه نیز بزرگ‌ترین بازار محصولات حلال در میان کشورهای غیرمسلمان است. ارزش بازار فرانسه برای محصولات حلال حدود 13 میلیارد دلار تخمین زده شده است. مسؤولان بندر روتردام هلند در تلاش هستند این مکان را دروازه ورود محصولات حلال به بازار اروپا معرفی کنند. این کشور بر آن است که نشان‌ دهد محصولات غذای حلال در انبار محصولات حلال نگهداری می‌شوند و اطمینان می‌دهد که این محصولات با محصولات غیر حلال هیچ تماسی ندارند. کشورهای اصلی اروپایی تولید‌کننده غذای حلال انگلستان، فرانسه و آلمان هستند. تقاضا در بازارهای آمریکا برای محصولات حلال سالانه در حدود 12 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و مصرف داخلی آن کشور در حال رشد است. استرالیا یکی از تهیه‌کنندگان اصلی محصولات حلال با صادرات به بیش از 70 کشور بوده که ریشه این موفقیت تولید محصولات غذایی سالم عاری از هرگونه آلودگی و بیماری است. آسیا بزرگ‌ترین جمعیت مسلمان را نسبت به قاره‌هاي دیگر داراست اما این جمعیت کمترین درآمد سالانه را دارد و از این رو مصرف غذای حلال در این منطقه نسبت به دیگر مناطق جهان کمتر است. برای مثال کشورهای پرجمعیت مانند هند و پاکستان مصرف‌کنندگان کم درآمد را دارا بوده و در نتیجه دارای مصرف کمتر هستند که البته باوجود سطح درآمد کم، این نواحی به دلیل جمعیت زیاد بازار مناسبی برای غذای حلال هستند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی به‌عنوان مهم‌ترین بازار واردکننده در منطقه شناخته شده‌اند و برزیل بزرگ‌ترین صادرکننده به این 2 کشور بعد از اتحادیه اروپا و آمریکاست. مصر نیز به‌عنوان مهم‌ترین بازار برای غذای حلال در آفریقای شمالی محسوب می‌شود. اقدامات آسیایی‌ها برای توسعه برند حلال مالزی، تایلند، سنگاپور، فیلیپین، برونئی، چین و هند گام‌هایی جهت بهره‌برداری از بازار جهانی حلال برداشته‌اند. بویژه مالزی که قصد دارد قطب بین‌المللی فعالیت‌های حلال شود و دولت مالزی نیز یکسری اقدامات را به منظور پشتیبانی از آن اهداف که شامل تاسیس شرکت توسعه حلال بوده انجام داده است. صنعت غذای سنگاپور نیز اقداماتی را به منظور قطب حلال شدن انجام داده که می‌توان به تبلیغات گسترده این کشور در این زمینه در خاورمیانه اشاره کرد. تایلند نیز حرکاتی را آغاز کرده که مرکز حلال آن کشور به‌عنوان عالی‌ترین مرکز آزمایش و علوم شناخته شود. برونئی نیز به منظور تثبیت نقش خود در کشورهای مسلمان با شرکت‌های استرالیایی به دلیل تجارت ارزنده برای تولید غذایی با کیفیت سالم با برند حلال همکاری می‌کند. صنعت غذایی حلال چین نیز در حال رشد است و نقش خود را در بازارهای جهانی توسعه می‌دهد. در حال حاضر کلید برتری صنعت حلال چین دسترسی به کارگران ارزان است. چین یادداشت تفاهمی با کمیسیون اروپا امضا کرده و بسیاری از کمپانی‌های مورد قبول این کمیسیون آماده هستند محصولات حلال این کشور پهناور آسیایی را به بازار اروپا صادر کنند. غذای حلال ایران ایران به عنوان یک کشور اسلامی بزرگ و شناخته شده از مزیت‌های بالقوه‌ای برای موفقیت در بازار غذای حلال برخوردار است و برای ورود موفقیت‌آمیز به این بازار، شناخت جدی و علمی آن شامل وضعیت حال و آینده بازار و شناسایی رقبای موجود و نیز تقویت توانمندی‌ها و برطرف کردن نقاط ضعف کشور کاملا ضروری بوده و باید تدابیری اندیشیده شود تا بتوان سهم بیشتری از بازار 547 میلیاردی غذای حلال در دنیا را کسب کرد. براساس آمار طي يك سال260 میلیون دلار مواد غذایی حلال از کشور صادر شده که مقصد عمده آنها کشورهای غیراسلامی بوده، در حالی که چنانچه به کارگیری برند حلال در محصولات صادراتی ایران جایگاه خود را پیدا کند سهم بزرگی از این بازار عاید تولیدکنندگان ایرانی شده و در صورت استفاده از نشان حلال در تولیدات مواد غذایی، صادرات محصولات با برند حلال به بیش از 700 میلیون دلار خواهد رسید. حمایت از برند حلال در قالب اعطای تسهیلات و دیگر مشوق‌ها می‌تواند نقش موثری در این زمینه ایفا کند. در حال حاضر 34 شرکت در ایران موفق به دریافت نشان و گواهی حلال شده‌اند که برای گسترش آنها باید برنامه‌ریزی لازم از سوی دستگاه‌های مسؤول با مشارکت‌ تولیدکنندگان بخش صورت گیرد. چالش‌ها در حال حاضر صنعت غذای حلال در کشور دارای مشکلات خاصی است از جمله: وجود رقبای قدرتمند مثل مالزی، اندونزی، سنگاپور و ... عدم وجود تعریف واحد از غذای حلال(به کار بردن برخی از افزودنی‌هایی که محصولات غذایی را از حلال بودن خارج و حرام می‌کند)، ورود کشورهای غیرمسلمان به عرصه تولید محصولات حلال، دخالت نهادها و وزارتخانه‌های مختلف در امر برند حلال و خطر موازی کاری، وجود قوانین واستانداردهای مختلف، اجرای ضعیف قوانین و مقررات برند حلال در جهان، ضعف همکاری بین کشورهای اسلامی، سرعت در صدور بی‌رویه نشان حلال و عدم پاسخگویی درباره کیفیت و چالش روی کلمه«حلال» که به‌عنوان یک نشانه تداعی‌کننده کشورهای عربی بوده و نه کشورهای اسلامی مثل ترکیه، مالزی، پاکستان، ایران و ... . پیشنهادات و راهکارهای توسعه برند حلال در عین حال به نظر می‌رسد بازار صنعت غذای حلال دارای مزیت‌های فراوانی است که از جمله آنها ورود به بازارهای بکر، توافقات دوجانبه با کشورهای دارای روابط اقتصادی، رعایت بازی برد- برد برای سه بازیگر اصلی در این زمینه (دولت، بخش عمومی و تولیدکنندگان)، مشخص شدن شورای سیاستگذاری، تبیین استراتژی‌های مشخص و تدوین برنامه‌های بلندمدت، استانداردهای کیفی و الزامات دریافت نشان حلال مشخص و تعیین شدن متولی واحد مشخص است. * معاون وزیر جهاد کشاورزی