تحلیلی بر بحران‌ غذایی و مالی جهان

بر اساس مطالعات و بررسی‌های مختلف انجام شده درباره وقوع بحران غذایی و فشارهای ناشی از به‌وجود آمدن این پدیده بویژه در نیمه اول سال 2008 در بسیاری از کشورهای جهان، قیمت بسیاری از مواد خوراکی اساسی مانند برنج، گندم، غلات، انواع گوشت و... در مقایسه با سال‌های قبل افزایش چشمگیری یافته و این افزایش بر زنجیره عرضه مواد غذایی در جهان تاثیر داشت،تا جایی‌که افزایش قیمت اغلب کالاهای اساسی به حدی بود که پس از گذشت مدت زمان نه چندان طولانی تبدیل به یک بحران جدی شد.طبق گزارش‌‌های سازمان ملل متحد اثرات سوء این بحران بیشتر در کشورهای آفریقایی(مصر، کامرون، بورکینا‌فاسو و سنگال) و آسیایی مشاهده شد و افزایش قیمت مواد خوراکی جان بیش از 100میلیون نفر از مردم گرسنه جهان را در معرض تهدید هرچه بیشتر قرار داد، لذا شناخت وضعیت بحرانی و ریشه‌ افزایش قیمت‌ها که منجر به ایجاد بحران در قیمت‌ها بویژه قیمت مواد خوراکی در نیمه اول سال 2008 شد، همچنین بررسی تاثیرات و پیامدهای منفی و چالش‌هایی که وجود این بحران کشورها را با آن درگیر کرده است، امری ضروری و لازم به نظر می‌رسد. بررسي سیر اطلاعات و گزارش‌هاي مختلف از بازار جهاني كالاهاي اساسي و سياست‌هاي كشورهاي مختلف براي مقابله با بحران مواد غذايي، بررسي اثرات و پيامدهاي افزايش قيمت‌ها در بازارهاي جهاني و اثرات آن بر بازار داخلي و پيشنهاد راهكارها و سياست‌هاي مناسب به منظور واردآمدن كمترين زيان به توليد، تجارت و مصرف و همچنين بررسي روند کنونی نفوذ بحران در اقتصاد دیگر كشورها، بررسي اثرات و پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي ناشي از بحران بر كشورهاي توسعه‌يافته و در حال توسعه، بررسي چشم‌اندازهاي بحران مالي در جهان در سال‌هاي آينده و تاثيرات آن بر اقتصاد جهان و كشورهاي مختلف، همچنين بررسي رابطه ميان بحران مالي و بحران موادغذايي سال 2008 از جمله اهداف انجام اين تحقيق بود. بررسی‌های انجام شده نشان داد، مجموعه علل و عوامل مختلفی در افزایش قیمت موادغذایی و ایجاد وضع بحران در سطح جهانی در طرف عرضه و تقاضا موثر بوده ‌است. افزایش قیمت انرژی در جهان و نگرانی از تامین امنیت انرژی برای کشورهای مصرف‌کننده و در نتیجه پرداخت یارانه در برخی از این کشورها برای تولید سوخت گیاهی، رشد جمعیت و افزایش درآمد سرانه برخی کشورهای عمده در حال توسعه، جهانی شدن و شهرنشینی از عوامل عمده افزایش قیمت این کالاها در سطح جهان در طرف تقاضاست. در طرف عرضه، محدودیت زمین و آب، کاهش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و نوآوری در کشاورزی، محدودیت دسترسی به نهاده‌ها و در نهایت شرایط آب و هوایی؛ عمده‌ترین دلایل کاهش رشد بهره‌وری و به تبع آن کاهش تولید بوده‌اند. علاوه بر این اثرات، انتقال نوسانات قیمت جهانی به بازار داخلی کشورها و اینکه کشورها چه میزان اجازه ورود این نوسانات را به بازار داخلی می‌دهند، یکی از موارد بسیار مهم بحران مواد غذایی سال 2008 بوده و در طول زمان بحران اغلب کشورها با سیاست‌هایی که اتخاذ کردند (از جمله سیاست‌های مرزی، سیاست‌های حمایتی داخلی و بخشی دیگر به دلیل کاهش ارزش دلار در مقابل پول رایج کشورها) مانع ورود آنی بخش عظیمی از نوسانات قیمت جهانی کالاهای اساسی به بازار داخلی خود شدند. اما در مجموع در بیشتر کشورها موج افزایش قیمت موادغذایی در بازارهای بین‌المللی به بازارهای داخلی منتقل و موجب بروز تورم بالا در مواد غذایی بویژه در نیمه نخست سال 2008 در بسیاری از کشورها شد. البته تاثیرات ناشی از افزایش قیمت‌های جهانی در کشورهای مختلف متفاوت بود. نتایج بررسی‌ها درباره تاثیر بحران مواد غذایی بر تراز واردات کشورها حاکی از آن بود که میزان واردات موادغذایی در سال 2008 در مقایسه با سال 2006 برای کشورهای در حال توسعه 27 درصد، کشورهای توسعه یافته 25 درصد، کشورهای با حداقل توسعه یافتگی 37 درصد و کشورهای کم‌درآمد مواجه با کسری تراز پرداخت‌ها 40 درصد افزایش یافت و همین امر موجب شد تراز تجاری در برخی کشورها منفی شود. بررسی وضع تراز بازرگانی 86 کشور کم‌درآمد و با درآمد متوسط پس از افزایش قیمت موادغذایی در سال 2008-2007 نیز نشان داد که در7 کشور از کشورهای مواجه با کسری تراز، در اثر افزایش قیمت غلات، تراز واردات، بیش از 3 درصد تولید ناخالص داخلی افزایش یافت. این امر نشان از گستردگی بحران غذایی بر تراز تجاری کشورهای در حال توسعه دارد. بر این اساس توصیه می‌شود در کوتاه‌مدت گسترش برنامه‌های ویژه حمایت اجتماعی از مردم فقیر شهری و روستایی توسط دولت‌های کشورهای درحال توسعه، طراحی و تکمیل سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز در بلندمدت مانند توزیع هدفمند غذا در مراکز آموزشی (غذای مدارس)،ایجاد شبکه‌های آبیاری یا راه‌های روستایی، سرمایه‌گذاری‌های میان‌مدت و بلندمدت برای دستیابی به رشد کشاورزی، افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی از طریق سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه کشاورزی، آموزش روستایی، زیرساخت‌های روستایی و ایجاد بازارهای کارا، توزیع کوپن‌های غذایی یا یارانه‌های هدفمند به فقرای شهری و کمک‌های غیرغذایی به تولیدکنندگان روستایی مورد توجه قرار گیرد. * پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش‌های وزارت بازرگانی