احسان سالمی: امسال دوازدهمین سالی است که فجر مستندسازان ایرانی، 2 ماهی زودتر از بهمن‌ماه آغاز می‌شود تا جشنواره «سینماحقیقت» محفلی برای جمع شدن دوستداران سینمای مستند باشد. امسال نیز همچون چند سال گذشته پردیس چارسو به عنوان محل برگزاری جشنواره سینماحقیقت انتخاب شد تا سالن‌های یکی از مهم‌ترین پردیس‌های تهران برای یک هفته در قرق فیلم‌های مستند و دوستداران این‌ آثار قرار گیرد.
جمع متوسط‌ها
هر چند امسال نیز همچون سال گذشته و به واسطه اعمال سلیقه‌های شخصی هیات انتخاب
3 نفره جشنواره سینماحقیقت، برخی آثار مهم همچون مستند «راه طی شده» علی ملاقلی‌پور پشت در‌های بسته جشنواره ماندند ولی با این همه جشنواره امسال نیز شاهد آثار گوناگونی از مستندسازان شناخته‌شده و جوان بود. آثاری که البته به نظر می‌رسد وجه اشتراک اغلب آنها «کیفیت متوسط»‌شان باشد. فیلم‌هایی که در 3 روز اول این دوره از جشنواره به نمایش درآمد با وجود تنوع موضوع خوبی که داشتند، عموما از کیفیت متوسطی برخوردار بودند تا جایی که در برخی سانس‌ها با وجود استقبال اولیه بالای مخاطبان از آثار مختلف در میانه‌های نمایش برخی از این آثار، بخش عمده‌ای از مخاطبان تصمیم به ترک سالن نمایش مستند می‌گرفتند! در این میان فقط آثار انگشت‌شماری به چشم می‌آیند که توانسته‌اند نظر مثبت طیف‌های مختلف مخاطبان و منتقدان را به خود جلب کنند که از این نظر می‌توان این اتفاق را یک عقبگرد برای جشنواره امسال به حساب آورد.
 پدیده‌های انگشت‌شمار
اما با وجود نکته‌ای که پیش از این در ارتباط با کیفیت عموما متوسط یا ضعیف آثار این دوره از جشنواره سینماحقیقت گفتیم، در این میان هستند آثاری که به لحاظ شاخصه‌های کیفی تا حدودی نسبت به دیگران برتری دارند. برای مثال مستند «خانه‌ای برای تو» به کارگردانی مهدی بخشی‌مقدم و تهیه‌کنندگی مهدی شامحمدی یکی از همین آثار بود که در دومین روز از جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد و با توجه به فضای اثر و کیفیت قابل توجه آن می‌توان از همین حالا آن را یکی از مدعیان جدی جوایز این دوره از جشنواره دانست. «آسک» که تازه‌ترین ساخته مهدی زمان‌پور کیاسری به شمار می‌رود یکی دیگر از این آثار ارزشمند است. کیاسری که پیش از این با ساخت «مشتی اسماعیل» هنر خود را در حوزه مستند به نمایش گذاشته بود این بار نیز یک پیرمرد خاص و منحصر به فرد را سوژه مستند خود کرده است. «عزیز» پیرمرد نابینای سنگ‌تراشی است که روش‌های جالبی را برای کار خود انتخاب کرده؛ او بر سنگ‌ها دست می‌کشد، مزه‌مزه می‌کند و با همین کار بهترین سنگ را برای کار خود انتخاب می‌کند. مستند «زمان» نیز یکی دیگر از آثار خوب این دوره از جشنواره است که از تولیدات خانه مستند انقلاب اسلامی است و با وجود ریتم تقریبا کندی که دارد توانست جمعیت بالایی که به تماشای آن نشسته بودند را راضی از سالن بدرقه کند. با این همه بر اساس آنچه دبیر اجرایی ستاد برگزاری درباره بهترین فیلم از نگاه تماشاگران جشنواره سینما حقیقت اعلام کرده تا پایان روز دوم این رویداد، بالاترین آرای مردمی به ترتیب به 5 فیلم مستند اسرار دریاچه (تهیه‌کننده: آرمین ایثاریان)، ورس (تهیه‌کننده: جواد وطنی)، مهین (تهیه‌کننده: مهدی مطهر)، آسک (تهیه‌کنندگان: مهدی زمانپور کیاسری و سمیه زراعت‌کار) و خانه‌ای برای تو (تهیه‌کننده: مهدی شامحمدی) رسیده است.
 مخاطبانی که برای عکس یادگاری می‌آیند!
نکته جالب توجه درباره جشنواره امسال حضور پرشمار مخاطبان در محیط پردیس چارسو است. مخاطبانی که بخش عمده‌ای از آنها یا صرفا برای تماشای یک مستند خاص به جشنواره می‌آیند یا اینکه به واسطه حضور هنرمندان در جشنواره و البته آزاد و رایگان بودن حضور همه مخاطبان در جشنواره براحتی از فرصت حضور در این محیط جذاب و گرفتن عکس‌های یادگاری با المان‌های تصویری و محیطی «سینماحقیقت» و اشتراک آن در صفحات مجازی خود بهره‌ می‌برند. البته این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که روال مرسوم در اغلب جشنواره‌های فیلم در جهان بر مبنای حضور حداقلی مخاطبان آماتور و حضور گسترده مخاطبان حرفه‌ای، منتقدان و البته فعالان حوزه مارکتینگ سینما در محیط جشنواره‌هاست. اتفاقی که محیط داخلی جشنواره‌ها را از حالت دورهمی تبدیل به یک محیط حرفه‌ای و ویژه برای دغدغه‌مندان و صاحبان اصلی حوزه فیلم‌های مستند می‌کند تا با خیالی آسوده و بدون تحمل استرس حضور در صف‌های طولانی تماشای فیلم و تماشای بدون تمرکز و ایستاده فیلم‌ها در سالن‌های نمایش، به تماشای آثار مستند سینمای ایران و جهان بنشینند. البته بدون شک استقبال بالا از هر رویداد فرهنگی مایه خوشحالی و دلگرمی اهالی فرهنگ و هنر است ولی به نظر می‌رسد برگزارکنندگان جشنواره سینماحقیقت نیز می‌توانند حداقل با اتخاذ تصمیماتی همچون تشکیل باشگاه هواداران که نمونه مشابه آن در جشنواره جهانی فیلم فجر اجرا می‌شود، مدیریت بهتری در ارتباط با حضور مخاطبان در محیط محدود جشنواره داشته باشند. 
وقتی مستندهای انقلابی نادیده گرفته می‌شوند
اما با نگاهی به آثار حاضر در این دوره از جشنواره سینماحقیقت و آثاری که فرصت حضور در این دوره از جشنواره را پیدا نکردند، یک نکته بیش از سایر موارد به چشم می‌آید و آن هم برخورد سلیقه‌ای با فیلم‌های جریان انقلاب بویژه در حوزه مستندهای تاریخی است. برای مثال مستند «قائم‌مقام» یکی از بهترین مستندهای تولید شده در ارتباط با تاریخ معاصر ایران بود که هم مورد قبول منتقدان قرار گرفت و هم بحث‌های بسیاری پیرامون این مستند و سوژه آن در رسانه‌ها شکل گرفت ولی در نهایت نتوانست راهی به بخش اصلی جشنواره سینماحقیقت پیدا کند. این در حالی بود که مستند «رزم‌آرا، یک دوسیه مسکوت» که از لحاظ تاریخی با انتقادات بسیار جریان انقلابی روبه‌رو بود، نه‌تنها به جشنواره راه پیدا کرد، بلکه توانست یکی از جایزه‌های بخش ویژه شهیدآوینی این جشنواره را به دست آورد. این اتفاق امسال نیز در ارتباط با مستند «راه طی شده» به وقوع پیوست و در شرایطی که پیش‌بینی می‌شد این مستند یکی از جدی‌ترین مدعیان جوایز جشنواره امسال باشد، حتی فرصت حضور در این جشنواره را نیز پیدا نکرد. جالب اینکه توجیه محمدمهدی طباطبایی‌نژاد، دبیر این دوره از جشنواره سینماحقیقت درباره دلایل حذف 2 مستند «راه طی شده» و «شورش علیه سازندگی» که آن نیز از آثار مرتبط با تاریخ معاصر بود، عدم کسب رای توسط این آثار از سوی هیات انتخاب جشنواره بود. این در شرایطی است که حداقل تماشای آثار  راه یافته در چند روز اول این جشنواره به یقین نشان می‌دهد که برخی آثار راه‌یافته به این جشنواره به وضوح نسبت به این دو مستند از کیفیت پایین‌تری برخوردار هستند و در این شرایط بعید است که دلیل واقعی حضور نیافتن این دو مستند رای نیاوردن آنها توسط هیات انتخاب جشنواره باشد. همه این اتفاقات در حالی به وقوع می‌پیوندد که مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به عنوان متولی برگزاری جشنواره سینماحقیقت و همچنین متولی اصلی تولید مستند در کشور، در تولیدات چند سال اخیر خود کمتر سراغ پرداختن به موضوعات استراتژیکی همچون رویدادهای منطقه یا موضوعات مهم تاریخ معاصر رفته است و بودجه این نهاد صرف تولید مستندهایی آپارتمانی و غیرضروری همچون مستند «روابط خانوادگی» شده است. با این تفاسیر مشخص نیست که چرا برگزارکنندگان جشنواره سینماحقیقت که همان متولیان مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی هستند با وجود کم‌کاری در زمینه پرداختن به موضوعات استراتژیک کشور، سعی در نادیده گرفتن آثار ارزشمندی دارند که به سهم خود به دنبال جبران بخشی از این کم‌کاری هستند.