نگاهی به تحولات سینمای مستند در جشنواره فیلم فجر به بهانه اعلام فیلم‌های مستند این دوره از جشنواره

حقیقت سرگردان

گروه فرهنگ و هنر: پس از اعلام فیلم‌های بخش نگاه نو توسط هیات انتخاب، این بار نوبت به دنیای مستند رسید تا سلیم غفوری، مرتضی رزاق کریمی و آرش لاهوتی اعضای هیات انتخاب فیلم‌های مستند نام 5 اثر را برای حضور در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر اعلام کنند. «بهارستان خانه ملت» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی بابک بهداد، «تمام چیزهایی که جای‌شان خالی است» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی زینب تبریزی، «خانه‌ای برای تو» به تهیه‌کنندگی مهدی شامحمدی و کارگردانی مهدی بخشی‌مقدم، «دلبند» به تهیه‌کنندگی الهه نوبخت و کارگردانی یاسر طالبی، «نت‌های مسی یک رویا» به تهیه‌کنندگی مرتضی شعبانی و کارگردانی رضا فرهمند، 5 مستندی هستند که به بخش مسابقه سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر راه یافته‌اند. در حالی امسال جشنواره فیلم فجر میزبان 5 اثر مستند است که پس از کش و قوس‌های فراوان در سال‌های گذشته اعم از حذف بخش مستند تا حضور 11 فیلم، امسال این عدد به 5 مستند کاهش یافته و موافقان و مخالفان متفاوتی را در برابر خود ایجاد کرده است.
مستند در قربانگاه جشنواره فیلم‌های سینمایی
جشنواره فجر به سبب وابستگی‌اش به سازمان سینمایی و به تبع آن وزارت ارشاد و قوه مجریه در طول سالیان متمادی همواره از سیاست‌های متفاوت و گاهی اوقات متناقضی پیروی کرده است. در کنار تحول سیاست‌های کلی جشنواره، ابعاد فنی آن نیز هر ساله دچار تحولات گوناگونی می‌شود. یکی از این بخش‌ها حضور فیلم‌های مستند در جشنواره است که سال‌هاست در بلاتکلیفی سینمای مستند تجربه‌های گوناگونی را در برخورد با جشنواره فجر از سر گذرانده است. سال‌هایی پیش آمده است که این بخش کلا حذف شده و سال‌هایی نیز تعداد بسیار بالایی از مستندها در جشنواره اکران شده‌اند و این روند تاکنون هیچ رویه ثابتی را در پیش نداشته است. به طور مثال در سال 1389 این بخش به صورت کلی از جشنواره حذف می‌شود اما در سال 90 بار دیگر این بخش به جشنواره فجر افزوده می‌شود. از آن سال‌ها به این سو بخشی تحت عنوان مسابقه حقیقت در جشنواره فجر طراحی می‌شود که به این واسطه 11 فیلم مستند در این جشنواره به رقابت می‌پردازند. این آثار در سانس‌های کاملا پرت از جشنواره اکران می‌شدند و عملا اقبالی از آنها صورت نمی‌گرفت. تا جایی که مستندسازان نسبت به این خط مشی‌ها ابراز نگرانی کرده و خواستار نگاه درست جشنواره فجر به مستند شدند. آنها در بیانیه گلایه‌آمیز خود درخواست داشتند تا وضعیت سینمای مستند در نگاه مسؤولان به رویه‌ای واحد برسد و حمایت بجایی از آن سینما صورت پذیرد. در بخشی از این متن آمده بود: «سینمای مستند، بخشی مهم و جدانشدنی از سینمای ملی ایران است که بدون داشتن بازاری واقعی و مناسب و بدون حمایتی جدی از بخش عمومی و خصوصی همچنان تلاش می‌کند خود را سرپا و سرزنده نگه دارد و برای این سرزندگی خانواده سینمای مستند با افتخار رنج زندگی دشوار و معیشتی حداقلی را به خود روا داشته‌اند».
در سی‌وهفتمین مواجهه سینما و مستند
در سال گذشته مدیران سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر تصمیم گرفتند این 11 اثر در جشنواره حضور داشته باشند اما تنها 2 مستند برگزیده جشنواره سینما حقیقت یعنی «بانو قدس ایران» و «زنانی با گوشواره‌های باروتی» به نمایش عمومی برای مخاطبان جشنواره درآیند؛ اتفاقی که موجب شد مخاطبان بیشتری پای فیلم‌های مستند بنشینند اما سهم دنیای مستند از جشنواره فجر نیز به همین 2 اثر محدود شد و نظرات متفاوتی را پیرامون این عملکرد مطرح کرد. امسال نیز این رویه متفاوت از سال‌های پیشین شد و تنها 5 مستند برای حضور در جشنواره انتخاب شدند، البته هنوز مشخص نشده است که شیوه نامه اکران این مستندها در جشنواره چگونه خواهد بود. به سیاق سال گذشته مانند سایر فیلم‌ها در قرعه‌کشی اکران قرار می‌گیرند یا به گونه‌ای که در سال‌های گذشته اکران می‌شد در سانس‌های پرت صبحگاهی قرار خواهند گرفت. حضور سینمای مستند در جشنواره فجر زمانی بسیار حیاتی بود که در آن سو سینما حقیقت به دلیل برخی ناکارآمدی‌ها جذابیت زیادی برای اهالی مستند نداشت. این جشنواره با وجود مخاطبان معدودتر خود نسبت به فجر، محفلی دلگرم‌کننده برای اهالی مستند و سکویی برای رشد دنیای مستند در ایران محسوب می‌شود. اگرچه هنوز سینما حقیقت به واسطه تصمیم‌گیری‌های شخصی و برخوردهای سلیقه‌ای تا وضعیت شایسته خود فاصله دارد اما رونق آن در سال‌های گذشته را نمی‌توان نادیده گرفت و همین امر باعث می‌شود که دنیای مستند وابستگی و احساس نیاز کمتری نسبت به جشنواره فیلم فجر داشته باشد. از همین سو کاهش آثار مستند در جشنواره فجر و حضور این فیلم‌ها بین آثار داستانی موجب خواهد شد مخاطبان سینمای داستانی نیز از دستاوردهای سالانه عرصه مستند آگاهی پیدا کنند. اما ضروری است دبیرخانه فجر در سیاست‌گذاری‌های کلان خود پیرامون این حوزه، سریع‌تر وضعیت سینمای مستند را در جایگاه بزرگ‌ترین رویداد سینمایی کشور مشخص کند تا به این وسیله هم اهالی دنیای مستند و هم مخاطبان جشنواره فجر هرساله شاهد تصمیمی جدید در قبال سینمای مستند نباشند.