یونس مولایی: «خرمشهر» را می‌توان نمادین‌‌‌‌‌ترین بخش مقاومت 8 ساله کشورمان در جنگ تحمیلی دانست. برجسته شدن مفهوم خرمشهر به‌عنوان عنصر و جلوه‌ای از این مقاومت باعث شده در عمده آثار هنری و ادبی خلق شده پیرامون فضای جنگ این شهر جنبه نمادین خود را حفظ کند. تجلی یافتن مفهوم مقاومت در بعد مکانی «خرمشهر» آن را تبدیل به مرکز ثقلی از تصورات نسل جنگ و پس از جنگ در این‌باره کرده است. از همین رو انداختن نگاهی کوتاه به آثار مشهور تولید شده در فضای ادبیات و هنر مقاومت ما را با این واقعیت مواجه می‌کند که تمرکز بر این شهر و آزادسازی آن در جریان عملیات بیت‌المقدس به مراتب پررنگ‌‌‌‌‌‌تر از سایر مکان‌‌های اشغال شده و عملیات‌‌های آزادسازی بوده است. بر این اساس فیلم «بلمی به سوی ساحل» مرحوم رسول ملاقلی‌پور را می‌توان نخستین اثر جدی تولید شده با موضوع آزادسازی خرمشهر دانست. این فیلم که تولید آن به سال 64 بازمی‌گردد، با بازی خسرو ضیایی، عطاءالله سلمانیان، بهزاد بهزادپور، جعفر دهقان، فرید کشن‌فلاح و اکبر منصورفلاح درباره گروهی از پاسداران اعزامی تهران است که به علت بسته بودن جاده‌‌های منتهی به خرمشهر مجبور به عزیمت از سمت بندر ماهشهر به این شهر می‌شوند که در این میان با نیروهای عراقی نیز درگیر می‌شوند. «کیمیا»ی احمدرضا درویش را می‌توان دیگر فیلم مهم با موضوع آزادسازی خرمشهر دانست که در سال 73 تولید شد. داستان «کیمیا» درباره مرد جوانی به نام رضاست که در تلاش است همسر باردار خود را به بیمارستان برساند تا فارغ شود. او در ادامه به اسارت دشمن درمی‌آید و در ضمن، همسرش نیز در حین زایمان از دنیا می‌رود. رضا پس از ۱۰ سال از اسارت بازمی‌گردد و متوجه می‌شود فرزندش توسط یکی از پزشکان بیمارستانی که همسرش در آن بود، نگهداری می‌شود و به دنبال او به شهر مشهد می‌رود اما اگر بخواهد بچه را پس بگیرد، هم زندگی خانواده‌ای از هم می‌پاشد و هم آینده درخشان دخترش را از او می‌گیرد. به همین دلیل از این خواسته خود صرف‌نظر می‌کند. در «کیمیا» خسرو شکیبایی و بیتا فرهی 2 نقش اصلی را بازی کردند. درویش بعدها در 2 فیلم «سرزمین خورشید» و «دوئل» در سال‌های 75 و 81 نیز به موضوع آزادسازی خرمشهر پرداخت. «روز سوم» محمدحسین لطیفی را می‌توان یکی از متفاوت‌‌‌‌‌ترین تجارب در این‌باره دانست؛ فیلمی که بر اساس برداشتی آزاد از یک داستان واقعی ساخته شد و موضوع آن داستان خواهر و برادری است که در حساس‌ترین مقطع زندگی خود در یک خانه اسیر می‌شوند و در این میان تا آخرین قطره خون خود به دفاع از شهر می‌پردازد. آثاری همچون «کودک و فرشته» و «بزرگمرد کوچک» نیز در گونه سینمای کودک و نوجوان به سوژه آزادسازی خرمشهر پرداخته‌اند. در حوزه کتاب دفاع‌مقدس نیز به سختی می‌توان سوژه جنگ را انتخاب کرد اما با نام آشنای «دا» به‌عنوان پرفروش‌‌‌‌‌ترین کتاب این حوزه مواجه نشد. «دا» که در طول یک دهه اخیر همواره از پرفروش‌‌‌‌‌ترین کتب جنگی محسوب می‌شده است، روایت منحصربه‌فرد «سیده‌زهرا حسینی» از ماه‌های نخستین سقوط خرمشهر است. راوی که متولد بصره است، در کودکی به همراه خانواده به خرمشهر مهاجرت می‌کند. او در خانواده‌ای مذهبی پرورش می‌یابد. با شروع جنگ تحمیلی در حالی که در دوران نوجوانی به سر می‌برد و 17 سال بیشتر ندارد، احساس وظیفه می‌کند و با حضور در مراکز درمانی، خطوط مقدم جبهه و قبرستان خرمشهر (جنت‌آباد) به فعالیت می‌پردازد. او در قبرستان به کار غسل دادن و کفن کردن شهدای زن مشغول می‌شود و با صحنه‌های دلخراش و ناراحت‌کننده‌ای روبه‌رو می‌شود اما بدون خستگی و ناامیدی به کارش ادامه می‌دهد. «یادداشت‌‌های خرمشهر» به قلم شهید بهروز مرادی را نیز می‌توان یکی دیگر از آثار برجسته و مشهور در این‌باره دانست. در این کتاب کوچک که به یادداشت‌ها و نامه‌های وی اختصاص یافته ‌است، خاطرات او از روزهای 17 فروردین تا 26 تیر ماه 1361 و پیدا کردن باقیمانده جسد یکی از همرزمانش پس از فتح خرمشهر، به ثبت رسیده ‌است. «روزهای خرمشهر» به قلم مرتضی سرهنگی داستان کوتاهی است از تصرف و آزادی خرمشهر که به زبانی مناسب، همراه با تصاویر برای کودکان نگاشته شده است. مردم بی‌دفاع و بی‌سلاح خرمشهر پس از مدتی مقاومت مجبور به ترک شهر و خانه‌های خود شدند اما با رشادت رزمندگان پس از 19 ماه این شهر که دیگر خونین شهر شده بود، آزاد شد. کتاب «جنایت‌‌های ما در خرمشهر» را که شامل اعترافات مهم افسران عراقی از جنایت‌هایی است که در زمان اشغال خرمشهر مرتکب شدند نیز می‌توان از جمله آثار موفق در این زمینه دانست، کتاب مذکور از مهم‌ترین آثار مکتوب پیرامون چگونگی اشغال خرمشهر از زبان متجاوزان است که در آن به شکلی تفصیلی به نحوه سقوط شهر و چگونگی فعالیت‌‌های حزب بعث نیز می‌پردازد. علاوه بر اینها رمان «غنیمت» اثر صادق کرمیار را نیز می‌توان از موفق‌‌‌‌‌ترین آثار داستانی با موضوع خرمشهر دانست که امتداد داستانی آن تا 22 سال بعد از سقوط خرمشهر و حمله ارتش آمریکا به عراق ادامه می‌یابد.