محمدعلی قدیری، پژوهشگر حوزه انرژی: مطالعات آماری نشان میدهد دهکهای پردرآمد جامعه، 17 برابر بیشتر از یارانه پنهان بنزین بهرهمند میشوند. با اشاعه جایگزینی «سیانجی» با بنزین و تأمین منابع زیرساختهای مورد نیاز آن از محل درآمد صادرات بنزین و مبلغی که پرمصرفهای بنزین به علت مازاد مصرفشان میپردازند، میتوان یارانه پنهان بنزین را در جهت مدیریت مصرف این سوخت، عادلانهتر هزینه کرد. به گزارش «وطن امروز»، پرداخت یارانه به انرژی، اقدامی است که دولتها با هدف کاهش هزینههای مصرفکننده و تولیدکننده و افزایش عدالت انجام میدهند اما بررسیهای مختلف نشان داده تعلق یارانه غیرمستقیم به مصرف انرژی نهتنها به عدالت اجتماعی منتهی نمیشود، بلکه بیعدالتی اقتصادی را افزایش میدهد. بهرهوری ناعادلانه از یارانه انرژی مختص به ایران نیست و بررسیهای بینالمللی نشان میدهد افزایش ناعدالتیهای اجتماعی نتیجه غیرقابل اجتناب یارانه انرژی است. در حال حاضر بنزین 20 درصد از یارانه پنهان انرژی کشور را به خود اختصاص میدهد به طوری که سالانه مقدار قابل توجه 124 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان به مصرف بنزین در کشور تعلق میگیرد. در سالهای اخیر به بهانه حمایت از کمدرآمدها و جلوگیری از بروز تورم، قیمت بنزین ثابت مانده است. بررسیهای کارشناسی نشان میدهد هر چه اقشار جامعه پردرآمدتر باشند، بنزین بیشتری مصرف میکنند و از یارانه انرژی بیشتر بهرهمند میشوند. بنابر آمارها و همانطور که در نمودار زیر نیز نشان داده شده است، به دهکهای بالا و مرفه جامعه، یارانه پنهان چندین برابر سایر دهکها تعلق میگیرد. با توجه به این شکل، نسبت بهرهمندی از یارانه پنهان در دهک بالا به پایین جامعه 17 برابر است که نشان میدهد یارانه پنهان در جهت معکوس عدالت پرداخت میشود. از طرف دیگر، تجربه دورههای اخیری که بنزین افزایش قیمت را تجربه کرده است، نشان میدهد اصلاح قیمت انرژی به تنهایی عامل تورم نبوده است. در بازه زمانی ۸۶ تا ۹۴، نرخ بنزین در برخی سالها تا ۳۰۰ درصد نیز جهش داشته است. حافظه تاریخی اقتصاد ایران نشان میدهد در سال ۹۰ که بیشترین افزایش قیمت موزون بنزین رخ داده، نرخ تورم میانگین کمتر از ۱۰ درصد رشد کرده است. این در حالی است که در همان سالها خوشبینانهترین پیشبینیها، تأکید داشت افزایش قیمت بنزین موجب رشد ۱۵درصدی تورم میشود.
* افزایش قیمتی که به عدالت منجر میشود
توزیع ناعادلانه یارانه پنهان انرژی در کشورهای مختلف دنیا باعث شده است به روشهای مختلف درصدد کاهش این یارانه و انتقال آن در قالبهای دیگری به دهکهای پایین جامعه باشند. بنابراین افزایش قیمت بنزین با هدف کاهش یارانه انرژی باید طوری باشد که تبعات افزایش قیمت، شامل حال کممصرفها نباشد. یکی از بهترین الگوهایی که این هدف را برآورده میکند، مدل افزایش قیمت پلکانی است.
در ایران قیمت برق و گاز به صورت پلکانی محاسبه میشود و هر مشترکی که بیشتر مصرف کند، هزینه بیشتری به ازای هر واحد انرژی میپردازد. البته در مدل پلکانی باز هم یارانه تخصیص پیدا میکند اما در آن، کممصرفها از افزایش قیمت در امانند و فقط پرمصرفها یارانه کمتری به ازای هر واحد مصرف میگیرند. اگر مدل پلکانی برای مصرف بنزین پیادهسازی شود، خانوارهای کممصرف میتوانند مانند گذشته از بنزین ارزانقیمت بهرهمند شوند و خانوارهای پرمصرف نیز باید هزینه بنزینی را که مازاد بر میانگین جامعه مصرف میکنند بپردازند. به عنوان مثال طبق این مدل میتوان سهمیه 60 لیتری به قیمت 1000 تومان و افزایش 200 تومانی هر لیتر به ازای هر 10 واحد افزایش مصرف را در نظر گرفت. سهمیه خودروهای پرمصرف نظیر تاکسی (اعم از سنتی و اینترنتی) و وانت نیز جداگانه تعریف شود. این روش افزایش قیمت بنزین علاوه بر جلوگیری از سرازیر شدن یارانه پنهان بهطور نابرابر در میان رانندگان، موجب کمک به افزایش صادرات بنزین هم میشود.
* توسعه «سیانجی»؛ راهکار مؤثر کاهش وابستگی به بنزین
توسعه راهکارهای جایگزین مصرف بیرویه بنزین به منظور کاهش وابستگی به این سوخت و کاهش یارانه پنهان، موجب میشود افزایش قیمت بنزین، نقش کمتری در سبد هزینه خانوارها داشته باشد. از جمله این راهکارها که میتواند موثر واقع شود، توسعه جایگاههای سوخت گاز طبیعی و خودروهای دوگانهسوز است. این رویکرد باعث میشود قبل از آنکه مصرف افزایش یابد و صادرات بنزین به صفر برسد، جایگزینهای آن بتوانند به دوام این صادرات سودآور برای کشور کمک کنند. ذکر این نکته ضروری است که در صورت حذف گاز فشرده از سبد سوخت ناوگان سبک، کشور نیاز به واردات بنزین خواهد داشت.
ذخایر عظیم گاز در ایران از مهمترین دلایل توسعه گاز طبیعی در بخشهای مختلف مصرف از جمله حملونقل است. علاوه بر این، امکان صادرات گاز، چه از طریق خط لوله و چه از طریق پایانههای الانجی، چندان برای کشور میسر نیست. از اینرو توسعه سوخت جایگزین گاز طبیعی به عنوان سوختی ارزانقیمت، علاوه بر جایگزینی با بنزین و تداوم صادرات آن، موجب کاهش هزینه حملونقل مردم میشود. از طرف دیگر بررسیها نشان داده است با جایگزینی گاز با بنزین از طریق توسعه «سیانجی»، ارزش صادرات بنزین به جای گاز به بیش از 2 برابر و معادل 1/3 میلیارد دلار در سال خواهد رسید.
جایگزینی سوختهای دیگر از جمله «سیانجی» با بنزین و گازوئیل سالهاست در مناطق مختلف دنیا مورد توجه قرار گرفته اما در کشور ایران بهرغم توسعه سریع «سیانجی» طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰، دچار توقف و رکود شده است. برخی دلایل توقف مصرف گاز طبیعی بهعنوان سوخت جایگزین عبارتند از:
- تعداد کم جایگاهها به ازای خودروهای موجود دوگانهسوز
- شلوغ بودن صفهای سوختگیری به دلیل تناسب نداشتن پراکندگی جایگاهها
- عدم ارائه تسهیلات مالی جهت جایگزینی خودروی فرسوده با خودروی دوگانهسوز
- کوتاهی خودروسازها در ساخت مدلهای جدید خودروی دوگانهسوز
در مجموع وجود یک مدیریت یکپارچه بهمنظور رونق بخشیدن به جایگزینی سوخت «سیانجی» با بنزین و حل مشکلات یادشده، بسیار ضروری و اولویتدار است. برای تأمین منابع این طرحها نیز میتوان از محل درآمد صادرات بنزین و همچنین مبلغی که پرمصرفهای بنزین به علت مازاد مصرفشان میپردازند، هزینه کرد. بدین صورت یارانه پنهان بنزین در جهت کاهش مصرف بنزین خرج میشود و منفعت آن به همه مردم میرسد. مشابه این رویکرد را میتوان در بخشهای دیگری که وابستگی به بنزین را کم میکند نیز به کار برد، مثل توسعه حملونقل عمومی، افزایش بهرهوری و فناوری اطلاعات.