ناتو از ابتدا تا امروز

ناتو شبیه‌ترین به «مرد بیمار اروپا»

رضا حجت‌شمامی: لندن امروز در حالی میزبان نشست سران ناتو است که از ماه‌ها قبل اختلافات بین کشورهای عضو این پیمان علنی شده و به نظر می‌رسد ناتو در هفتادمین سالگرد تاسیس خود دچار بن‌بست در گفتمان و ماهیت شده است. شاید اگر امانوئل مکرون از عبارت مرگ ‌مغزی برای بیان وضعیت فعلی ناتو استفاده نمی‌کرد، این عبارت دیر یا زود از زبانی یکی دیگر از رهبران کشورهای اروپایی شنیده می‌شد.  ناتو در حال حاضر شبیه‌ترین وضعیت را به امپراتوری عثمانی در سال 1844 دارد. در این زمان بود که واژه «مرد بیمار اروپا» برای تشریح وضعیت این کشور به کار برده شد و در ادامه راه، با به حکومت رسیدن سلطان عبدالحمید دوم که به استبداد رای شهره بود هرگونه اقدامی برای نجات آن از درون بی‌ثمر شد. یک‌جانبه‌گرایی آمریکا به رهبری ترامپ در 3 سال گذشته فشار زیادی را به اتحادیه اروپایی چه به لحاظ سیاسی و چه به لحاظ حقوقی وارد آورده است. ثمره این رفتار نیز منجر به تشتت آرا بین فرانسه و آلمان، تحرکات ملی‌گرایانه در فرانسه و افزایش تلاش‌های بریتانیا برای جدایی از اتحادیه اروپایی شده است. در یک سطح پایین‌تر این اختلاف در ناتو هم تبلور یافت؛ به کار بردن عبارت مرگ ‌مغزی از سوی مکرون دقیقا معطوف به اقدامات ترکیه در سوریه بود که صرفا با چراغ سبز آمریکا و بدون هماهنگی با دیگر اعضای ناتو صورت گرفته بود. مجارستان نیز سال گذشته بیانیه ناتو در حمایت از عضویت اوکراین در این پیمان را وتو کرد تا نشان دهد مطالبات آن در رابطه با حقوق مجارها در اوکراین بر منافع ناتو ارجحیت دارد. ناتو تاکنون برای هیچکدام از این اختلافات پاسخ عملی و روبه‌جلو نداشته است. هنوز شبهات پیرامون ماده 5 ناتو که اساس شکل‌گیری این سازمان را بیان می‌کند برجاست. اینکه اگر در پی حمله ترکیه به سوریه، سوریه به این کشور حمله کند آیا ناتو در برابر سوریه خواهد ایستاد؟ یا اگر در جریان هدف قرار دادن سوخو35 از سوی پدافند هوایی روسیه، روس‌ها به ترکیه حمله می‌کردند، ناتو به پشتیبانی از ترکیه بر‌می‌خاست؟ در طول تاریخ ناتو تنها یک‌بار بر اساس ماده 5 وارد عمل شده و آن ‌هم به رهبری آمریکا در جنگ افغانستان بود و در دیگر عملیات‌ها مثل یوگسلاوی یا لیبی صرفا به بمباران هوایی مواضع دشمن مبادرت کرده است. این از هم گسستگی و استفاده ابزاری از ناتو توسط آمریکا سبب شده ناتو صرفا در مقام یک پیمان نیم‌بند، به بقای نباتی خود ادامه دهد. واقعیت این است که خود ترامپ هم نسبت به این رویه احساس رضایت دارد، چرا که عضویت در پیمان‌های چندجانبه را به ضرر ایالات متحده می‌داند.  به‌طور مشخص برای کارشناسان حوزه امنیت بین‌الملل مشخص است که درخواست‌های آمریکا برای افزایش سهمیه دیگر اعضا در بودجه ناتو چه معنایی دارد. ایالات متحده قصد دارد به‌طور نامحسوس از مسؤولیت تامین امنیت اروپا و هزینه کردن بابت کشورهایی مثل مونته‌نگرو و امثالهم شانه خالی کند. این رویکرد به این معناست که سال‌های اقدامات تهاجمی و اشغالگری آمریکا رو به پایان است و آنها مجبورند برای بقای خود در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند.  این در حالی است که ناامنی ناشی از رشد ملی‌گرایی افراطی و اقدامات تروریستی در اروپا روند فزاینده به خود گرفته است و بعضی از کشورهای اروپایی مثل آلمان، ناتو را تنها ضامن امنیت خود معرفی کرده‌اند. در این بین رشد اقتصادی چین و سهم‌خواهی آن در بازارهای جهانی در کنار نفوذ رو به رشد روسیه در اروپا و خاورمیانه در قالب چندجانبه‌گرایی و فروش تسلیحات روسی به هم‌پیمانان سنتی آمریکا همگی حاکی از این است که نظریه امانوئل والرشتاین مبنی بر کاهش هژمونی آمریکا روز‌به‌روز به واقعیت نزدیک خواهد شد.  از این روست که باید گفت اذعان مکرون به مرگ مغزی ناتو موضعی کاملا واقعی است. نظام بین‌الملل در حال گذار روز‌به‌روز به دنیای چندجانبه‌گرایی نزدیک خواهد شد و دیگر نمی‌توان از واژه ابر‌قدرت برای ایالات متحده استفاده کرد. فرانسه، ترکیه و بعضی دیگر از کشورهای اروپایی این موضوع را درک کرده‌اند و همین امر هم سبب شده در روابط خود در قالب پیمان ناتو باز‌اندیشی کنند. 

******

باجگیری آمریکا از ناتو

ایالات‌متحده سال 1949 ناتو را با این شعار پایه‌گذاری کرد که این پیمان در برابر حملات احتمالی شوروی از کشورهای اروپای غربی و دیگر متحدان عضو در پیمان دفاع خواهد کرد. اما واقعیت این است که ناتو بویژه در سال‌های پس از فروپاشی شوروی به ابزاری برای کاهش قدرت نظامی اروپا و تامین منافع آمریکا تبدیل شده است. ایالات‌متحده قصد داشت با استفاده از نیروهای ناتو در جنگ‌های بالکان این نیرو را به بازوی نظامی سازمان ملل تبدیل کند تا اقدامات نظامی خود در جهان را مشروع جلوه دهد. اگرچه تاکنون در این‌باره ناموفق بوده اما ناتو در این مدت صرفا در جهت منافع آمریکا عمل کرده است.

نمونه بارز این امر هم تنها مورد استفاده ناتو از ماده 5 خود مبنی بر اقدام علیه کشور مهاجم به یکی از کشورهای عضو ناتو است که در جنگ افغانستان شکل گرفت. به غیر از این مورد، ناتو هیچ‌وقت در حمایت از اعضای خود وارد جنگ نشده است. 

نزدیک‌ترین نظریه برای تشریح و تحلیل سیاست آمریکا در قبال ناتو و کشورهای اروپایی، «نظریه ثبات هژمونیک» روبرت گیلپین است که گفتمان ناشی از آن امروز در داخل آمریکا به گفتمان غالب تبدیل شده است. اصطلاح مجانی‌سوار‌ها بخش اصلی آن است که هم توسط اوباما و هم توسط ترامپ به دفعات استفاده شده است.  

اوباما سال 2014 اعلام کرد که تقسیم هزینه‌ها در ناتو باید منصفانه باشد و در دوره ترامپ نیز این مسأله با شدت بیشتری دنبال شد. در حال حاضر کشورهای اروپایی قبول کرده‌اند تا 2 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به بودجه دفاعی اختصاص دهند و برخی رسانه‌ها خبر از توقع ترامپ برای افزایش آن تا 4 درصد دادند.

اختلافات درونی ناتو

هرچند اختلاف بین آلمان با انگلیس درباره خروج این کشور از اتحادیه اروپایی بر روابط آنها در چارچوب ناتو نیز اثرگذار خواهد بود اما در حال حاضر اختلاف نظر فرانسه با ترکیه درباره عملیات چشمه صلح و اختلاف نظر فرانسه با آلمان در رابطه با  لزوم تشکیل ارتش واحد اروپایی و ایجاد یک منطقه امنیتی بین‌المللی در شمال سوریه از مهم‌ترین اختلافات جدی در بدنه ناتو است. 

استفاده مکرون از واژه مرگ مغزی برای ناتو دقیقا اقدامات ناهماهنگ ترکیه در اجرای عملیات چشمه صلح را مدنظر قرار داده است. فرانسه به شکل جدی از این رفتار یکجانبه ترکیه که منافع دیگر کشورهای اروپایی و اعضای پیمان را به خطر انداخته ناراضی است. 

همچنین این کشور اختلافاتی با آلمان در زمینه لزوم تامین امنیت اروپا توسط کشورهای اروپایی و بازآفرینی ایده تشکیل ارتش واحد اروپایی دارد. آلمان‌ها در حال حاضر با توجه به واهمه تاریخی و نگاه سنتی که نسبت به روسیه دارند، ناتو و آمریکا را تنها سلاح مناسب در برابر روسیه می‌دانند. این در حالی است که فرانسه در سال‌های گذشته سعی داشته با روسیه در حوزه فعالیت‌های امنیتی همکاری داشته باشد. ضمن اینکه اظهارنظر وزیر دفاع آلمان درباره ایجاد یک منطقه امنیتی بین‌المللی در شمال سوریه نیز با واکنش منفی فرانسه مواجه شد. فرانسوی‌ها معتقدند آلمان براساس بایسته‌های سیاست داخلی خود این ایده را مطرح‌کرده‌ و توجهی به منافع کل اروپا نداشته‌ است. به نظر می‌رسد آلمان‌ها نمی‌خواهند ترکیه از اهرم فشار پناهجو‌ها علیه اروپا استفاده کند. 

***

اختلاف اعضای ناتو با آمریکا

اختلاف بین اعضای ناتو اگرچه طبیعی به نظر می‌رسد اما ناتو کمتر زمانی را به خود دیده است که اعضای آن دچار اختلاف جدی در مواضع با فرماندهی آن باشند. فرانسه و ترکیه جدای از اختلافات فی‌مابین در مرحله بالاتر با ایالات‌متحده به عنوان موسس و فرمانده عملی این سازمان دچار اختلاف جدی هستند. علاوه بر اینکه فرانسه یکجانبه‌گرایی آمریکا را سد جدی در برابر تداوم حیات ناتو قلمداد می‌کند، رویکرد جدید ترکیه در سیاست خارجی نیز در قبال آمریکا و ناتو بسیار قابل تامل است. 

مخالفت ترکیه با طرح دفاعی ناتو از کشورهای حوزه دریای بالتیک و لهستان جدیدترین اقدام این کشور علیه برنامه‌های ناتو است. شرط این کشور برای حمایت از طرح ناتو حمایت سیاسی گسترده این سازمان از عملیات ترکیه در شمال سوریه است؛ موضعی که تاکنون مورد موافقت قرار نگرفته است. 

اختلاف ترکیه با ناتو صرفا مربوط به مسائل سیاسی نیست. تداوم همکاری تسلیحاتی و امنیتی روسیه و ترکیه که سبب شد عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه تا حد زیادی کاهش پیدا کند، سبب شد وجهه ایالات‌متحده به طور جدی دچار خدشه شود. ضمن اینکه آمریکا بارها از ترکیه خواسته است در روابط تسلیحاتی خود با کشورهای غیر ناتو تجدیدنظر کند اما ترکیه بدون در نظر گرفتن این خواسته‌ها اخیراً اولین محموله اس 400 روسیه را به طور کامل تحویل گرفت. 

وجود اس 400 در ترکیه به شکل جدی امنیت و ماهیت عملکرد اف35‌های آمریکا را تحت تاثیر قرارخواهد داد.

چین و روسیه مقابل ناتو

تحرکات نظامی چین و روسیه به‌عنوان قدرت‌های غیرقابل انکار غیر عضو ناتو همواره از مهم‌ترین دغدغه‌های ناتو بوده است. روند رو به رشد این 2 کشور در عرصه فعالیت‌های نظامی و تجاری سبب شده بررسی اقدامات چین و روسیه به‌عنوان یکی‌ از دستور کارهای اصلی این سازمان در اجلاس امروز باشد. 

قدرت‌نمایی روسیه و تلاش این کشور بویژه در سال‌های اخیر برای فروش سلاح‌های پیشرفته به کشورهای مختلف که بعضا از متحدان سنتی آمریکا هستند نگرانی‌هایی را در واشنگتن به‌وجود آورده است. ضمن اینکه حضور روسیه در کریمه سبب شده اروپای شرقی و حتی آلمان نیز نسبت به حضور روسیه در این منطقه ابراز نگرانی کنند. اما بهره‌گیری از سیاست خارجی حساب شده توسط روسیه که طی 3 سال گذشته توانسته رویکرد تمامیت‌خواه آمریکا را در برابر کشورهایی مثل ترکیه به محاق ببرد، دست برتر را به این کشور در عرصه تجارت تسلیحات و نفوذ امنیتی داده است. علاوه بر این، رویکرد تنش‌زدای روسیه در قبال اروپا سبب شده تا فرانسه نسبت به پیشنهادات روسیه درباره برچیدن موشک‌های میانبرد هسته‌ای در اروپا فکر کند. 

افزایش قدرت چین در «دریای چین جنوبی» نیز یکی دیگر از دغدغه‌های فرمانده است. این در حالی است که پکن بارها اعلام کرده است پیشرفت‌های اقتصادی و نظامی این کشور تهدیدی برای سایر ملت‌ها نیست. «ینس استولتنبرگ» دبیرکل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) معتقد است که این سازمان باید فحوای رشد چین و توسعه قدرت پکن در سراسر جهان را درک کند. «مارک اسپر» وزیر دفاع آمریکا نیز اعلام کرده خواهان استقرار موشک‌های میان‌برد در حوزه آسیا- اقیانوسیه است.