همه چیز به توافقنامه ایران و کشورهای 1+5 یعنی آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان در قالب برجام باز‌می‌گردد. ایران در ادامه و در راستای همکاری‌های اقتصادی با اروپا، عضویت در نظام کنترل صادرات اتحادیه اروپایی را پذیرفته است. طبق نهمین گزارش وزارت امور خارجه به مجلس درباره برجام (26 فروردین 97)، در این‌باره گفته شده است: «نشست تخصصی تبادل نظر و همکاری در زمینه‌ کنترل صادرات اقلام با کاربری دوگانه بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپایی در چارچوب همکاری‌های فنی برجام، به میزبانی کمیسیون اروپا، به مدت 2 روز (17 و 18 بهمن 1396) با حضور نمایندگان سازمان‌های ذی‌ربط کشورمان در بروکسل برگزار شد. در این نشست، تبادل اطلاعات و تجربیات درباره نظام‌های کنترل صادرات اقلام با کاربرد دوگانه و معرفی نظام‌های کنترل صادرات ایران و اتحادیه اروپایی، با حضور نمایندگان شرکت‌کننده در اجلاس صورت گرفت. اتحادیه اروپایی در این نشست آمادگی خود را برای کمک به ارتقای نظام کنترل صادرات و واردات جمهوری اسلامی ایران در چارچوب همکاری‌های فنی میان ایران و اتحادیه اروپایی و در چارچوب برجام اعلام کرد».

 

* همزاد تجاری FATF چیست؟

فعالیت‌های اتحادیه اروپایی در برنامه‌ تجاری FATF در محورهای کنترل صادرات اقلام دوگانه، ترویج کنترل تسلیحات متعارف و ترویج معاهده‌ تجارت اسلحه انجام می‌شود. مهم‌ترین برنامه‌ اتحادیه اروپایی ذیل همکاری کنترل صادرات و برنامه‌ کنترل صادرات اقلام دوگانه است. اقلام دوگانه شامل اقلامی است که علاوه بر استفاده در صنایع غیرنظامی، در صنایع نظامی نیز کاربرد دارند.

وجه تمایز لوایح چهارگانه FATF و همزاد تجاری آن در کاربردهای متفاوت است، به طوری‌ که لوایح چهارگانه FATF در زمینه شفافیت مالی و بانکی بود اما همزاد تجاری FATF افشای اطلاعات تجاری کشور است.

وجه‌تمایز دیگر، در دستگاه‌های انتقال‌دهنده اطلاعات کشور است؛ در لوایح چهارگانه FATF، بانک‌ها نهاد اصلی انتقال اطلاعات مالی بودند اما در همزاد تجاری FATF، گمرک نهاد اصلی انتقال اطلاعات تجاری کشور در زمینه اقلام دوگانه است.

اگر در برنامه FATF هدف شفاف‌سازی اطلاعات مالی و بانکی بود، در همزاد تجاری آن شفافیت تجاری کشور در زمینه اقلام دوگانه است.

بر اساس استانداردهای اتحادیه اروپایی، دور ‌زدن کنترل‌های اقلام دوگانه برای تامین اقلام مورد نیاز بخش صنعت کشور قاچاق محسوب شده و مصداق پولشویی و تامین مالی تروریسم به حساب می‌آید؛ امری که با توجه به شرایط تحریمی کشور، امکان دور زدن تحریم اقلام تجاری مورد نیاز را از بین برده و باعث فشار مضاعف بر اقتصاد کشور خواهد شد. در ادامه به فرآیند همکاری ایران و اتحادیه اروپایی در زمینه اجرای FATF تجاری پرداخته شده است.

 

* ورود هیأت اروپایی برای آموزش نحوه انتقال اطلاعات تجاری

از بخش‌های مهم برنامه نظام کنترل صادرات اتحادیه اروپایی برای پیشبرد اهداف خود، آموزش و مشاوره است. طبق اسناد اتحادیه اروپایی، روش اجرای نظام کنترل صادرات، آموزش، مشاوره و نظارت برای راستی‌آزمایی کشورهای عضو است. در همین راستا در 11 و 12 تیرماه 1397 هیأتی از اتحادیه اروپایی وارد کشور شد. به نظر می‌رسد آموزش‌های 2 روزه این هیأت اروپایی به کارکنان گمرک و وزارت صنعت و معدن برای اجرای نظام کنترل صادرات در کشور بوده است.

این رویداد در میان سکوت خبری برگزار شد و تنها یکی از رسانه‌ها ورود هیأت اروپایی را «جدیدترین دستپخت محرمانه دولت» برای صنعت کشور دانست. حال سوال اصلی این است که فرآیند انتقال اطلاعات تجاری به اتحادیه اروپایی در کدام مرحله قرار دارد؟ و چرا مسؤولان نسبت به اقدامات طرفین در این زمینه اطلاع‌رسانی لازم را انجام نمی‌دهند؟

 

* ناکامی دولت در اجرای لوایح FATF

استناد موافقان لوایح FATF به عضویت اکثر کشورهای جهان و ترس از تقابل با آمریکا برای اجرای آن در کشور کافی نبود. هر چند روند تصویب FATF در کمتر از 20 دقیقه به همت طرفداران دولت تصویب شد اما در ادامه مجمع تشخیص مصلحت آن را از دستور کار خود خارج کرد و این طرح با تلاش کمپین‌های مردمی و دلسوزان کشور به تصویب نرسید.

شاید یکی از دلایل مهم عدم اطلاع از فرآیند اجرای نسخه تجاری FATF، ناکامی در اجرای لوایح چهارگانه بوده باشد. از طرف دیگر تداوم ماندگاری کشورهای اروپایی در موافقتنامه برجام نیز بیانگر اجرای تعهدات طرف ایرانی بوده است. 

 

* شواهد اجرای همزاد تجاری FATF در کشور

با این وجود برخی شواهد دیگر درباره اجرای نسخه تجاری برجام در کشور وجود دارد. توافق جامع گمرکی بین ایران و اتحادیه اروپایی یکی از این موارد است. طبق اعلام حسین کاخکی، مدیرکل دفتر همکاری‌های بین‌المللی گمرک، این توافق شامل همکاری مدیریتی مانند تبادل اسناد و استعلام بین گمرک ایران و اتحادیه اروپایی است. بنا بر اظهارات وی، ایران بیش از 2 سال مذاکرات فشرده برای امضای توافقنامه با اتحادیه اروپایی انجام داده و اسناد و اطلاعاتی به طرف اروپایی داده شده است. همچنین روسای گمرک اتحادیه اروپایی و ایران 2 نشست برگزار کردند و نمایندگان اتحادیه اروپایی در این رابطه به ایران آمده‌اند. نکته قابل توجه عدم بیان اسناد و اطلاعات ارسال شده به طرف اروپایی توسط گمرک کشور است. با توجه به اهمیت گمرک به عنوان مبنای ارسال اطلاعات تجاری و امکان نظارت اتحادیه اروپایی بر آن با انجام راستی‌آزمایی، انجام توافقات گمرکی با کشورهای اروپایی یکی دیگر از شواهد مهم همکاری ایران و اتحادیه اروپایی است. در این زمینه توافقنامه گمرکی ایران و فنلاند در سال 96 توسط روسای گمرک 2 کشور به امضا رسید. در ادامه، این توافقنامه در خردادماه جاری به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. موضوع بسیار مهم در این زمینه امکان دسترسی اتحادیه اروپایی به اطلاعات تجاری ایران به‌واسطه فنلاند است. علت این موضوع سیستم یکپارچه اتحادیه اروپایی درباره دسترسی به اطلاعات تجاری کشورهای عضو است. با این اوصاف اما همچنان اطلاعات دقیقی توسط مسؤولان درباره روند اجرای همزاد تجاری FATF در کشور ارائه نشده است. حال باید منتظر پاسخ دستگاه‌های مربوط درباره اطلاعات مبادله شده و روند اجرای همزاد تجاری FATF در کشور بود.

***