در پژوهش هنر معماری بابی مبسوط درباره جامعه‌شناسی معماری وجود دارد؛ بحثی که پیرامون ساختار شهری و معماری آن و نسبت آن با ساخت انسان‌ها و فرهنگ آنها شکل می‌گیرد. در این مبنا این نکته مدنظر است که معماری و جامعه ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با یکدیگر دارند، تغییر انسان و جامعه به معنای تغییر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی است که رفتار و گرایش جامعه و شهر را تغییر می‌دهد. این تغییر باعث تحول دائمی شهر می‌شود، تا جایی که می‌بینیم یک شهر در طول تاریخ خود دچار چنان دگرگونی ارزشی‌ای می‌شود که ارزش‌های دیروز تبدیل به ضد ارزش‌های امروز می‌شود و معماری می‌تواند این دگرگونی را خاص کند.

معماری شهرهای اسلامی را می‌توان یکی از پارامترهای تغییر ارزشی در جامعه دانست؛ معماری که یک ظرافت‌های شکلی در طاق‌ها، گوشه‌ها، قوس‌ها و گنبدها دارد و یک ساختار شهری که از چینش اجزای شهری کنار هم حاصل می‌آید. شاید هرکس کمی با دقت به معماری سنتی شهرش دقت کند می‌تواند این چینش را حس کند. در تهران، شمس‌العماره، بازار بزرگ و مسجد امام و مدرسه مروی (حوزه) را در یک چهارضلعی مشاهده می‌کنید؛ همان چیزی که در میدان نقش جهان اصفهان می‌بینیم که شامل عالی‌قاپو (مرکز اداره دولت صفوی)، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه که ورودی اصلی بازارچه اصفهان است.

در واقع در شهرهای اسلامی، توسعه شهری بر مبنای این 4 جزء رخ می‌داده است و این مرکزیت بوده که خیابان‌ها، کوچه‌ها و مویرگ‌های شهری بر مبنای آن رشد می‌یافته است. این البته در مناطق کوچک‌تر نیز قابل مشاهده است، کما اینکه روستاها و شهرهای کوچک عمدتا در اطراف مساجد و امامزاده‌ها شکل گرفته است. در واقع تشکیل مسجد از ابتکارات اسلام برای شکل دادن به اجتماعات و ارتباطات مردم بر محور «ذکر، نماز و توجه به خداوند» بوده است و مسجد در تاریخ اسلام، مرکزی برای مشورت، همکاری و تصمیم‌گیری در مسائل مهم اجتماعی، سیاسی و نظامی بوده است.

مسجد از نخستین نهادهایی است که در صدر اسلام و هنگام هجرت رسول گرامی اسلام(ص) از مکه به مدینه شکل گرفت. مسجد در تاریخ اسلام نقش برجسته‌ای دارد و این نقش به مرور، از ابعاد صرفا اجتماعی و فرهنگی، به عرصه اقتصادی و سیاسی هم گسترش یافته است. مسجد، محل اجتماع مردمی برای عبادت و نیز همکاری و مشورت در کارهای فرهنگی و سیاسی است.

مسجد در دوران‌های مختلف در صحنه تحولات اجتماعی حضور داشته ‌است که شاید نمونه بارز آن برای ما انقلاب اسلامی ایران است که تقریبا ساماندهی اصلی و حرکت‌های اجتماعی انقلاب با پایه‌گذاری مسجد جلو رفته بود. این اما نباید محدود به چارچوب‌های سیاسی باشد، بلکه بیش از این، مسجد می‌تواند در بخش اجتماعی و خدماتی، ملجا و مرجع رسیدگی به امور محلات باشد.

حالا اما در یک بزنگاه تاریخی قرار گرفته‌ایم. بیماری کرونا همه اجتماعات دینی و غیردینی را تعطیل کرده است اما این تهدید بزرگ که باعث تعطیلی مساجد هم شده آیا نمی‌تواند به یک فرصت اجتماعی برای تقویت پایگاه مسجد بدل شود؟ قطعا بله! شاید در چند روز گذشته در فضای مجازی گروه‌های مختلف جوانان مسجدی را دیده باشید که وظیفه ضدعفونی کردن محیط شهری خود را بر عهده گرفته‌اند. اینکه در این امر هم مسجد و مسجدی‌ها بانی باشند، می‌تواند نمود دیگری از محوریت مسجد در محلات و اهمیت این پایگاه دینی باشد.

بچه‌های مسجد صفا در نظام‌آباد این را اثبات کرده‌اند؛ قرار بچه‌های پایگاه بسیج مسجد هر شب ساعت 10 تا 12 است که با چند وانت و چند پمپ سمپاشی که با ماده ضدعفونی شامل آب و وایتکس پر شده است، در کوچه‌های نظام‌آباد می‌چرخند و درها و دستگیره‌ها و ایستگاه‌های اتوبوس و نیمکت‌های پیاده‌رو و همه چیز را ضدعفونی می‌کنند. 

مثل کاری که بچه‌های مسجد امام حسین(ع) در صومعه‌سرا می‌کنند. یکی از بچه‌های مسجد امام حسین(ع) اظهار کرد: از آنجایی که کار به صورت جمعی در حال انجام است بهتر است نامی از هیچ یک از بچه‌های مسجد به میان نیاید.

وی با بیان اینکه همه افتخار ما بچه مسجدی‌ها این است که در کنار مردم باشیم و به آنها خدمت کنیم، می‌گوید: در طول سال مسجد امام حسین(ع) برنامه‌های مختلفی برگزار می‌کند و خوشبختانه مخاطبان زیادی هم دارد. هر سال در این مسجد اعتکاف برگزار می‌شد و بدون دریافت هزینه از معتکفان، به وسیله خیران وعده‌های غذایی تهیه می‌شد اما امسال به دلیل اینکه اعتکاف برگزار نشد با کمک گرفتن از خیران اقدام به تهیه وسایل و تولید ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده کردیم.

وی با اشاره به اینکه روزها تعدادی از بچه‌های مسجد به منازل و مغازه‌های مردم مراجعه و به آنها ماسک اهدا می‌کنند، تصریح کرد: شب‌ها هم عده‌ای از جوانان مسجدی با لباس ویژه علاوه بر خیابان‌ها و معابر شهری، به در منازل و مغازه‌ها رفته و اقدام به ضدعفونی کردن می‌کنند.

اتفاقی که حالا دارد فراگیر می‌شود؛ سید‌عماد موسوی امام جماعت مسجد امام خمینی حصیرآباد اهواز در این باره می‌گوید: «پس از بررسی شرایط و کسب اطلاعات بهداشتی با کمک خیران و بچه‌های مسجد 2 پمپ سمپاش تهیه و شروع به ضدعفونی خیابان‌ها و منازل منطقه حصیرآباد کردیم و این برنامه در شب‌های آینده ادامه خواهد داشت».

مساجد حالا نمودی دیگر از پناهگاه مردمی را به نمایش می‌گذارند؛ اتفاقی که پس از پایان کرونا رجوع دوباره به مساجد را بیش از پیش خواهد کرد.