اگر سیاست‌های کلی جمعیت در کشور طی 6 سال گذشته اجرا می‌شد اکنون شاهد کاهش شدید نرخ رشد جمعیت نبودیم. سال‌های زیادی است زنگ خطر کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور به صدا درآمده است اما متاسفانه مسؤولان به این موضوع مهم هیچ توجهی نمی‌کنند، این در حالی است که همه شاخص‌های جمعیتی چند سالی است سیر نزولی در پیش گرفته است. 

صالح قاسمی، کارشناس جمعیت‌شناسی در گفت‌وگو با «وطن‌امروز» با بیان اینکه نرخ رشد جمعیت کشور از 9/3 درصد در سال 65 اکنون به کمتر از یک درصد در پایان سال 98 رسیده است، گفت: این کاهش رشد جمعیت موجب می‌شود در 2 دهه آینده رشد جمعیت در کشور به صفر برسد و پس از آن وارد رشد منفی جمعیت شود. 

این پژوهشگر جمعیت‌شناسی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور بسیار نگران‌کننده است، چرا که در صورت تداوم این کاهش نرخ رشد جمعیت، در دهه 1430 ایران جزو 5 کشور سالمند جهان می‌شود. 

وی اظهار داشت: نرخ باروری نیز از 7/6 فرزند‌آوری هر زن در سال 65 به 8/1 فرزندآوری تا پایان سال 98 رسیده است که در این شرایط پایین‌ترین نرخ باروری دنیای اسلام به ایران اختصاص یافته است.  قاسمی در ادامه تصریح کرد: شاخص نرخ سالمندی نیز در آینده نزدیک برای کشور بسیار نگران‌کننده است به طور مثال امروز 10 درصد جمعیت کشور بالا 60 سال هستند در حالی که در3 دهه آینده از هر 3 نفر یک نفر بالای 60 سال خواهد بود.  وی با بیان اینکه ایران در 3 دهه آینده یکی از 5 کشور سالمند جهان خواهد بود، افزود: با پیر شدن جمعیت کشور چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را پیش رو خواهیم داشت. 

این جمعیت‌شناس در ادامه اظهار داشت: تعداد موالید در 5 سال گذشته روند کاهشی داشته و از یک میلیون و 570 تولد از سال 94 تا پایان سال 98 به یک میلیون و 96 هزار نفر رسیده است که در این فاصله شاهد کاهش 370 هزار تولد بوده‌ایم.  وی در پاسخ به این سوال که مردم وضعیت نامناسب اقتصادی و هراس از آینده فرزندان را علل کم‌رغبتی به فرزندآوری می‌دانند، افزود: هر چند شرایط نامناسب اقتصادی در شاخص کاهش نرخ رشد جمعیت تاثیر‌گذار است اما تحقیقات و پژوهش‌ها نشان می‌دهد اگر سبک زندگی و نگرش عمومی به فرزندآوری با الگویی خاص اصلاح شود، خیلی از خانوارها رو به فرزندآوری می‌آورند. 

قاسمی افزود: راهکار ترویج فرزندآوری این است که سیاست‌های کلی جمعیت که 6 سال پیش برای اجرا به دستگاه‌های دولتی و... ابلاغ شده است، عملیاتی شود اما این مهم طی این مدت به هیچ وجه مورد توجه قرار نگرفته است و اکنون شاهد شیب تند کاهش جمعیت هستیم. 

او گفت: در دنیا برای ترویج تحکیم خانواده و فرزندآوری همچنین رسیدن به شاخص‌های مثبت، نرخ الگوی تعداد خانواده کامل معرفی می‌کنند که هر خانواده باید متشکل از 6 نفر باشد، یعنی هر خانواده دارای 4 فرزند باشد.

 

* کاهش جمعیت تهدیدی برای آینده کشور

کاهش جمعیت در آینده نزدیک کشور را تهدید می‌کند. به گفته یک استاد دانشگاه، کاهش رشد جمعیت در سال ۱۳۹۸ به زیر یک درصد رسید و کاهش نرخ باروری کل نیز به 84/1 فرزند به ازای هر زن رسیده که ایران را در آستانه سالمندی زودرس قرار داده است. 

خلیل‌علی محمدزاده در روز ملی جمعیت با بیان اینکه تنظیم خانواده و مهار جمعیت 2 مقوله متفاوت هستند، گفت: تنظیم خانواده یعنی فاصله‌گذاری بین موالید که در گذشته گفته می‌شد بین فرزندان 3 سال فاصله باشد اما مهار جمعیت یعنی استفاده از همه ابزارها برای کاهش جمعیت که فقط یک برنامه بهداشتی نیست، بلکه برنامه‌ای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز هست. 

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به اینکه تا سال ۱۳۷۵ تنظیم خانواده در کشور دنبال می‌شد اما بعد از آن پا در مسیر اهداف مهار جمعیت گذاشتیم، افزود: آن زمان مجوز مجلس برای تنظیم خانواده بود که باید منجر به تعادل جمعیتی می‌شد، یعنی نرخ باروری که سال ۱۳۶۵، 7/6  فرزند بود باید به 4 می‌رسید و متوقف می‌شد و میزان رشد جمعیت‌مان که  9/3 درصد بود باید به 3/2 درصد می‌رسید و متوقف می‌شد. 

وی با بیان اینکه کاهش رشد جمعیت در سال ۱۳۹۸ به زیر یک درصد رسید و کاهش نرخ باروری کل به 84/1 فرزند به ازای هر زن رسیده که ما را در آستانه سالمندی زودرس قرار داده است، اظهار کرد: پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که ما در سال ۱۴۲۰ به حدود ۲۰ درصد سالمندی خواهیم رسید و در سال ۱۴۳۰ که پنجره جمعیتی هم بسته خواهد شد، تعداد سالمندان‌مان به حدود ۲۶ درصد افزایش خواهد یافت، یعنی یک‌چهارم مردم کشورمان سالمند خواهند شد. محمدزاده در ادامه با اشاره به راهکارهای کاهش میزان سالمندی عنوان کرد: برای اینکه میزان سالمندی را کاهش دهیم باید جمعیت زیر ۱۵ سال و میزان موالید افزایش یابد؛ متاسفانه ما در 5-4 سال اخیر از آن مقداری که کاهش موالید داشتیم، به سمت پایین‌تر حرکت می‌کنیم.

وی ضمن بیان اینکه روند افزایش موالید در 5 سال اخیر نه‌تنها اصلاح نشده، بلکه بدتر می‌شود، گفت: دلیل این امر این است که سیاست‌های کلی جمعیت که بسیار هم دقیق، کارشناسی و درست مطرح شده به تنهایی قابلیت اجرایی ندارد. سیاست‌های کلی باید در مراکز اصلی خودش به استراتژی‌ها تبدیل شود و برنامه استراتژیک در مدیریت میانی باید به سیاست‌ها و تاکتیک‌ها تبدیل شود. سپس اهداف سالانه برای آنها مشخص شود و این برنامه‌های سالانه را اجرایی کنیم. 

استاد دانشگاه با انتقاد از اینکه مجالس نهم و دهم همراه با دولت‌های یازدهم و دوازدهم طرح «جامع جمعیت و تعالی خانواده» را اجرا نکردند، اظهار کرد: این طرح بین کمیسیون‌ها و هیأت‌رئیسه مجلس رد و بدل شد و در نهایت مجلس به پایان رسید و آن طرح هم مسکوت ماند. 

محمدزاده اشکال اساسی در این حوزه را مربوط به رویکردها و دیدگاه‌هایی دانست که بعضا مدیران کلان و میانی ما دارند و افزود: می‌توان گفت این مدیران نگرانی مقام معظم رهبری و دغدغه‌های کارشناسان جمعیتی را خوب درک نکرده‌اند، بنابراین اگر در رسانه‌ها این بحث را دنبال کنید می‌بینید که بیشتر افراد جهادی و اساتید دلسوز دانشگاه در این حوزه وارد بحث و گفت‌وگو و طرح موضوع می‌شوند اما آنها اصلا حاضر نیستند چند جمله هم در تایید سیاست‌های کلی جمعیتی حرف بزنند.

 

* شیب تند کاهش نرخ باروری در ایران

مشاور وزیر بهداشت در امور مامایی درباره نرخ باروری در کشور تصریح کرد: سازمان‌های جهانی برآوردهایی از نرخ باروری ایران داشتند اما اکنون تردیدهایی وجود دارد که اعداد اعلام شده آیا واقعا نرخ باروری ایران بوده یا خیر؛ در حال حاضر عددی که درباره نرخ باروری مطرح می‌شود، به ازای هر زن در سن باروری 8/1 فرزند است. برخی منابع نیز این عدد را به ازای هر زن در سن باروری ۲ فرزند اعلام کرده‌اند، البته مرکز آمار ایران باید میزان واقعی را اعلام کند. شهلا خسروی درباره بازنگری در شاخص‌های برنامه سلامت باروری به دستور شخص وزیر بهداشت، گفت: شاخص‌ها و آمارها باید با شفافیت نشان‌دهنده وضعیت جمعیتی کشور باشد و ما باید به دنبال اصلاح برخی شاخص‌ها مبتنی بر شواهد و مستندات علمی باشیم. به طور مثال متوسط فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند، حداقل فاصله مناسب بین بارداری‌ها، سن مناسب برای فرزندآوری و برنامه‌ریزی و مراقبت بیشتر برای بارداری بالای ۳۵ سال و... .  وی گفت: برای اصلاح فرآیند بارداری، اصلاح سبک زندگی بسیار مهم است. برای تحقق این امر نقش مادری باید نقش پررنگی باشد و باورهای او نسبت به فرزندآوری اصلاح شود و ترس از بارداری از بین برود و بپذیرد حاملگی یک نگرانی و دردسر نیست. آموزش جامعه و آموزش زنان سالم بسیار مهم است. اصلاح هنجار ذهنی برای فرزندآوری آغاز شده است و در این راستا رسانه‌های جمعی و بویژه صداوسیما با ساخت برنامه‌های مناسب برای تشویق به این امر نقش بسیار پررنگی خواهند داشت.