در این موقعیت راهبرد دومی در کشور حاکم شد که به دنبال حل تحریم‌‎ها توسط مصالحه با تحریم‌کننده بود. البته این راهبرد از اول انقلاب هم مطرح شده بود و گاه و بی‌گاه در برهه‌های مختلف به سمت استفاده از آن حرکت کردیم اما در سال 92 و با روی کار آمدن دولت جدید این موضوع به یگانه راهبرد ایران در مقابل تحریم‌ها بدل شد. اساسا ادبیات اصلی به قدرت رسیدن این جریان فکری هم چنین راهبردی بود. پس از مدت کوتاهی مشخص شد این راهبرد ناکارآمد است. یکی از مهم‌ترین دلیل‌های ناکارآمدی این راهبرد، این بود که وقتی می‎پذیرید مذاکره کنید، به طرف مقابل این را علامت را می‌فرستید که تحریم‌ها و اقدامات گذشته موثر بوده است یا اگر بخواهیم شفاف و صریح بگوییم به طرف مقابل القا می‌کنیم شما به هدف‌تان رسیدید و مذاکره در راستای برنده شدن شما در یک نبرد تحریمی بوده است. از نظر ذاتی این رویکرد متناقض است و دشمن را در مسیری که گام برداشته مصمم‌تر می‌کند. با گذشت زمان این مسأله اثبات شد؛ نه‌تنها در برجام تحریم‌ها برداشته نشدند، بلکه شدیدتر از گذشته دوباره اعمال شدند. اکنون کشور ما 2 راهبرد دور زدن تحریم و مذاکره برای رفع تحریم را تجربه و نواقص هر دو رویکرد را بخوبی درک کرده است و بر همگان عیان شده این دو رویکرد به تمام نیازهای کشور پاسخ نمی‌دهد و باید به سمت راهبردی جدید رفت. 

از بعد نظری رویکرد سوم در گذشته هم مطرح می‌شد اما هیچگاه فرصت پیاده‌سازی پیدا نکرد. راهبرد سوم، بی‌اثرکردن تحریم‌هاست. این رویکرد را می‌توان اصولی‌ترین شیوه برای مقابله با تحریم دانست. هدف اصلی این رویکرد این است که با اتخاذ تصمیماتی و انجام اقداماتی، بستر اثرگذاری تحریم‌ها از بین برود. تحریم چه باشد و چه نباشد با هر شدت و کیفیتی اگر نتواند بر مناسبات مالی و تجاری کشور تاثیر‌گذار باشد ما به مقصود خود رسیده‌ایم. یکی از زیرشاخه‌های اصلی این رویکرد، طراحی شیوه‌های روابط با کشورهای مختلف است به طوری که نظام تحریمی آمریکا نتواند در این روابط خللی ایجاد کند. برای مثال اگر ایران با کشوری روابط اقتصادی را شکل دهد و آن کشور تحت تاثیر سیاست‌های آمریکا باشد، این رابطه یقینا متزلزل است. مثلا سیاست‌های کشور امارات تحت تاثیر و نفوذ آمریکاست، بنابراین روابط اقتصادی ایران و امارات روابط ناپایدار و متزلزلی خواهد بود. یا اگر با یک کشور همسو مانند عراق رابطه برقرار کنیم اما از ابزاری استفاده شود مثل روابط بانکی بین‌المللی که آمریکا بتواند روی آن تاثیرگذار باشد این درآمد هم ناپایدار می‌شود. درست مانند قضیه صادرات گاز و برق ایران به عراق که کشور هدف نمی‌تواند بهای آن را پرداخت کند. لذا یکی از زیرشاخه‌های بی‌اثر کردن تحریم‌ها که ذیل اقتصاد مقاومتی هم تحلیل می‌شود و با نگاه برون‌گرایی توسعه روابط تجاری- اقتصادی ما باید روابطی را در سطح راهبردی و فنی و تکنیکال آن طراحی کنیم که نسبت به تحریم‌های آمریکا مصون باشد. تصمیم‌سازان کشور به این نتیجه رسیدند که باید تحریم‌ها را به عنوان یک متغیر دائمی فرض کنند و راهکارهای آنها بر اساس همین اصل طراحی شود. تجارت بین ایران و ونزوئلا مصداق خروجی این راهبرد بود.

این تجارت از منظر فنی به صورتی رخ داد که ایالات‌متحده آمریکا هیچ خللی در آن نتوانست ایجاد کند. صادرات کالایی که در ایران قدرت تولید آن وجود داشت و حاصل درون‌زایی کشورمان بود، در کنار تقاضای آن توسط کشوری مانند ونزوئلا و تسویه آن به وسیله تهاتر، یک مدل فنی بسیار خوب برای کاهش تأثیر تحریم‌ها بود. 

در این نوع تجارت نه کشور ثالثی وجود داشت و نه از نظام‌های بانکی تحت سلطه آمریکا استفاده شده بود؛ راهکاری که ایران باید با تمام توان درباره کشورهای مستقل از آن استفاده کند. 

البته نباید فراموش کرد که راهبرد سوم احتیاج به یک پیوست امنیتی بسیار قدرتمند دارد. در همین موضوع نفتکش‌ها اصلی‌ترین تهدیدی که وجود داشت بروز رفتار نظامی از سوی آمریکا یا کشورهای متحد آن بود. 

در سال‌های اخیر این پیوست امنیتی به بهترین شکل خود به وجود آمده است‏، پیوستی ارزشمند که حاصل ایثار و فداکاری سربازان اسلام مانند شهادت سپهبد شهید سلیمانی است. بعد از حمله ایران به عین‌الاسد یک توازن وحشت و بازدارندگی نظامی به وجود آمد به طوری که حالا آمریکا تمایلی به افزایش تنش با ایران ندارد.  البته این روند در سال‌های اخیر همواره تقویت شده بود؛ برای مثال توقیف نفتکش انگلیسی که نشان داد ایران از حقوق خود کوتاه نمی‌آید. در اصل تجارت ایران و ونزوئلا حاصل سرمایه‌گذاری‌ای است که در عین‌الاسد انجام داده بودیم.  به قدری موضوع عین‌الاسد مهم است و تا حدی توانست باعث بازدارندگی شود که آمریکا با وجود هزینه‌های سنگین اعتباری و انسانی به خود اجازه پاسخ را نداد. 

 

* حقوق بین‌الملل یا مقاومت؟

یک تحلیل اشتباه که در موضوع ارسال نفتکش‌های ایرانی به ونزوئلا وجود دارد این است که عدم توقف آنها را ناشی از قوانین و حقوق بین‌المللی می‌دانند. باید توجه داشت با وجود همین قوانین، اروپایی‌ها به راحتی دستور توقیف نفتکش‌های ایرانی را صادر کردند و هیچ نهاد بین‌المللی به آنها خرده نگرفت. 

تجارت بین ایران و ونزوئلا بازی در معادله قدرت بود. مجموعه کشور به این نتیجه رسیده که راه صحیح مقابله با تحریم بی‌اثر کردن تحریم‌هاست. البته به معنای کنار گذاشتن روش‌های دیگر نیست، یک جاهایی ما از دور زدن تحریم استفاده می‌کنیم اما اصل نیازهای‌مان را باید از روش خنثی کردن و بی‌اثر کردن تحریم‌ها تامین کنیم. 

ذیل این نگاه باید طراحی مدل‌های رابطه ما با کشورهای همسو براساس الگوهای فنی خارج از نظامات تحت کنترل آمریکا گسترش یابد. 

باید به دنبال تعاملات پایدار با کشورهایی مانند ونزوئلا و از این دست کشورها باشیم. باید مشخص کنیم که چه کالاهایی می‌توانیم صادر کنیم و آنها چه بخشی از نیازهای ما را می‌توانند برطرف کنند؟ اینکه مادورو می‌خواهد به تهران بیاید، می‌تواند به افزایش روابط بین ایران و ونزوئلا کمک کند.

* کارشناس اقتصاد بین‌الملل

***