گروه سیاسی: با امضای توافق بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان با میانجیگری ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، یکی از شدیدترین جنگ‌های چند سال اخیر بین باکو و ایروان به پایان رسید. 

به گزارش «وطن امروز»، این توافق پس از آن حاصل شد که 3 دور آتش‌بس هم نتوانست به درگیری نظامی این ۲ کشور خاتمه دهد. طبق این توافق که به تایید پوتین، الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان رسیده است، گروهی از نیروهای صلح‌بان فدراسیون روسیه شامل۱۹۶۰ پرسنل نظامی با ۹۰ نفربر زره‌پوش، ۳۸۰ خودرو و تجهیزات ویژه در طول منطقه تماس قره‌باغ کوهستانی و در طول کریدور لاچین مستقر خواهند شد. این توافق مقرر کرده منطقه آغ‌دام و اراضی جمهوری آذربایجان در منطقه قازاخ که تحت سیطره جمهوری ارمنستان بود، از تاریخ ۲۰ نوامبر به آذربایجان واگذار خواهد شد. همچنین جمهوری ارمنستان منطقه کلبجار را تا ۱۵ نوامبر ۲۰۲۰ و منطقه لاچین را تا اول دسامبر ۲۰۲۰ تحویل جمهوری آذربایجان خواهد داد و کریدور لاچین را تا عرض ۵ کیلومتر پشت سر خواهد گذاشت. این موضوع اتصال قره‌باغ به ارمنستان را تضمین می‌کند. این مساله بر وضعیت شهر شوشا هم موثر خواهد بود. طبق این توافق، طی ۳ سال آینده، برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل‌و‌نقل در طول کریدور لاچین مشخص خواهد شد. این مسیر، ارتباط بین استپاناکرت (خانکندی) و ارمنستان را میسر خواهد کرد. جمهوری آذربایجان، ایمنی تردد شهروندان، خودروها و کالاها در طول کریدور لاچین در هر ۲ جهت را تضمین می‌کند. طبق این توافق، ۲ طرف متعهد شدند همه محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل‌و‌نقل در منطقه را رفع انسداد کنند. همچنین جمهوری‌ ارمنستان به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر ۲ جهت، ارتباطات حمل‌و‌نقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم می‌کند. کنترل ارتباطات حمل‌و‌نقلی تحت کنترل سرویس خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود. 

نکات مهمی در این توافق وجود دارد که بر مسائل ژئوپلیتیک و امنیت منطقه تأثیر خواهد گذاشت که بر پایه آن سوالات و ابهامات مهمی در خصوص تأثیر این اتفاق بر کشورمان دارد که شفاف کردن آنها بر عهده دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی کشور است. 

 

* تغییر مرزهای بین‌المللی

یکی از مفاد توافق بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان، این است که مسکو و ایروان راضی شده‌اند نیروهای تحت‌امر الهام علی‌اف، هر جایی را که آزاد کرده‌اند، در آنجا بمانند. از آنجا که برخی از این مناطق، در مجاورت ایران واقع شده‌، ارزیابی این تحولات، برای تهران از اهمیت بالایی برخوردار است. درباره مسائل مرزی باید یادآور شد برخی تغییرات جدید با امنیت ایران و برخی دیگر نیز با امنیت کل منطقه ارتباط پیدا می‌کند. ایران به ‌عنوان یکی از بازیگران مهم و قدرتمند منطقه، به امنیت مرزهای شمالی خود اهمیتی ویژه ‌می‌دهد و دیگر بازیگران، نمی‌توانند ایران را در مقابل عمل انجام‌شده قرار دهند. با این اوصاف سوال اینجاست: طول مرز ایران و ارمنستان به چند کیلومتر خواهد رسید و آیا باکو در این مرز، به ‌دنبال اعمال تغییر ژئوپلیتیکی جدی است؟ همچنین با توجه به اینکه ایران با ارمنستان، تنها 35 کیلومتر مرز دارد، در شرایط فعلی، روند کنترل مناطق مرزی به ‌چه‌ شکلی خواهد بود؟ آیا جمهوری آذربایجان خواهد توانست در گفت‌وگو با ایران، رضایت کشورمان را جلب کند یا قرار است بدون در نظر گرفتن رویکرد و رضایت ایران، تغییرات جدیدی صورت بگیرد؟

 

* چالش امنیتی تروریست‌های تکفیری

یکی دیگر از نکات مهمی که تبدیل به دغدغه امنیتی ایران شده، موضوع تغییرات جدیدی است که در مرز به وجود آمده و پای عناصر تکفیری- تروریستی را به منطقه باز کرده است. این مساله از خطوط پررنگ قرمز تهران در مناقشه اخیر ۲ همسایه شمالی کشورمان محسوب می‌شود که علاوه بر مقامات نظامی و وزارت امور خارجه، حتی رهبر انقلاب نیز نسبت به آن هشدار داده‌اند و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با حضور نظامی در مناطق مرزی نشان دادند در این باره کوتاه نخواهند آمد.

با تثبیت وضع فعلی، وضعیت نیروهای تکفیری که توسط ترکیه به آذربایجان گسیل داده شدند و حضور این نیروها در منطقه بویژه در نزدیکی مرزهای ایران یک چالش امنیتی برای ایران به وجود خواهد آورد. در شرایط جدید پس از توافق، جمهوری آذربایجان، به ‌عنوان میزبان و صاحب سرزمین‌های مزبور، در کوتاه‌مدت این دغدغه امنیتی را رفع می‌کند یا از سر غفلت و کوتاهی، راه برای برخی ماجراجویی‌های جدید باز خواهد شد؟

 

* نخجوان چه می‌شود؟

از دیگر نکات مهم مفاد توافق ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای کشورمان توافق درباره نخجوان است. بر این اساس، نیکول پاشینیان پذیرفته است از نخجوان، کانالی از داخل خاک ارمنستان عبور کند و به آذربایجان برسد. بر اساس توافق مزبور، تأمین امنیت این گذرگاه و نظارت بر تردد، به عهده نظامیان روس خواهد بود. سوال این است: ترتیب عبور این گذرگاه و تعیین مسیر به چه ‌شکلی خواهد بود و آیا احیانا دالان اتصالی نخجوان به جمهوری آذربایجان، با همکاری‌های گمرکی و تجارت زمینی ایران، تضاد و تناقض پیدا خواهد کرد یا نه؟ با این وجود برخی کارشناسان ادعا کرده‌اند برقراری کریدور بین آذربایجان و نخجوان، به موقعیت ترانزیتی ایران آسیب جدی وارد خواهد کرد. 

 

* حضور نظامی ترکیه  در نزدیکی ایران

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، پس از امضای توافق با ارمنستان و در یک گفت‌وگوی تلویزیونی، اعلام کرد حفظ امنیت مناطق آزادشده برپایه اقدام مشترک نیروهای باکو و آنکارا خواهد بود. به بیان دیگر معنی ادعای رئیس‌جمهور آذربایجان، این است که بخشی از نیروهای مسلح ترکیه وارد منطقه خواهند شد. با توجه به اینکه عبارت مورد نظر الهام علی‌اف، در متن منتشرشده پوتین و پاشینیان وجود ندارد، آیا حضور نظامیان ترکیه در قره‌باغ و دیگر اراضی تحت کنترل جمهوری آذربایجان، صرفا بر اساس یک توافق دوجانبه بین آنکارا و باکو است و روسیه از آن بی‌خبر است؟ آیا تندروهای سلفی که از سوریه به منطقه جنگی برده شده‌اند، بر اساس چنین تصمیمی در کنار نیروهای مسلح ترکیه و جمهوری آذربایجان خواهند ماند؟ 

هما‌ن‌طور که شرح داده شد، حضور نیروهای ترکیه که در متن توافق به آن اشاره شده است از جمله نکات مبهم این موافقتنامه است. اگر نیروهای ترکیه در مناطق مرزی ایران مستقر شوند این مساله چالش‌برانگیز خواهد بود و آذربایجان باید عواقب اقدامات احتمالی علیه مرزهای ایران را بر عهده بگیرد. 

 

* نقش ایران در قفقاز حذف‌شدنی نیست

با شرح ابهاماتی که از توافق بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان رفت، اگر چه باید به انتظار نشست و مشاهده کرد که این توافق پایدار خواهد ماند یا نه اما سیاست خارجی و دیگر نهادهای مرتبط با این موضوع نباید بسادگی از کنار این موضوع عبور کنند. واگذاری برخی استان‌های واقع در قره‌باغ کوهستانی به آذربایجان ژئوپلیتیک منطقه را به هم ریخته است، عدم نقش ایران در میانجی‌گری بین این ۲ کشور موجب می‌شود ملاحظات ایران از جمله تعیین مسؤول امنیت مناطق مرزی که پیش از این برعهده ارمنستان بوده و هم‌اکنون در اختیار آذربایجان قرار گرفته است در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. در این شرایط وزارت امور خارجه باید دیپلماسی فعال‌تری برای تعیین وضعیت جدید منطقه اتخاد کند. 

دستگاه سیاست خارجی کشور باید بر نقش ایران در تحولات منطقه‌ای تاکید کند، عدم مداخله ایران در توافق این ۲ کشور به‌رغم تاثیر این دست اتفاقات بر ایران باید با واکنش منفی مقامات کشورمان روبه‌رو شود. 

***

[استقبال معنادار]

وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران درباره توافقنامه جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه بیانیه‌ای صادر کرد. نکته حائز اهمیت در بیانیه وزارت امور خارجه این است که فقط از حضور نیروهای حافظ صلح روسیه استقبال شده و به حضور نظامی ترکیه اشاره نشده است که می‌تواند حاوی این معنا باشد که تهران حضور آنکارا در منطقه را به رسمیت نمی‌شناسد. در متن بیانیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آمده است: جمهوری اسلامی ایران از توافقنامه میان جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه که منجر به آتش‌بس و توقف مخاصمات گردید استقبال کرده و امیدوار است این توافق که اصول آن در طرح پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران نیز آمده بود، به ترتیبات نهایی برای استقرار صلح پایدار در منطقه قفقاز منجر شود به گونه‌ای که دربرگیرنده آرامش و سعادت برای مردم در تمام کشورهای منطقه و رافع نگرانی‌های موجود باشد. جمهوری اسلامی ایران بر ضرورت احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی، عدم تغییر در مرزهای رسمی بین‌المللی، آزادی مناطق اشغالی، بازگشت آوارگان، احترام به امنیت و حقوق اقلیت‌ها و همچنین خروج تمام نیروهای تکفیری و جنگجویان خارجی از منطقه تاکید داشته و بار دیگر آمادگی خود را برای کمک به تحقق صلح و امنیت پایدار در منطقه و مشارکت در ابتکارات منطقه‌ای اعلام می‌کند. جمهوری اسلامی ایران همچنین آمادگی خود را برای کمک به استقرار نیروهای حافظ صلح فدراسیون روسیه در امتداد خطوط تماس بر اساس بندهای 3 و 4 توافق آتش‌بس اعلام می‌نماید.