علی آران: مردی که نامش با سقوط یکی از ۲ ابرقدرت قرن سپری‌شده میلادی گره خورده، امروز با پا گذاشتن به 90 سالگی، از اصلاحات ناکامی که منجر به فروپاشی شوروی پس از 70 سال شد ابراز شرمساری می‌کند. میخائیل گورباچف، آخرین و تنها رئیس‌جمهور اتحاد جماهیر شوروی، این هفته به مناسبت ورود به دهمین دهه زندگی‌اش با خبرگزاری‌های اسپوتنیک و تاس روسیه مصاحبه کرد و مقطع کنونی را «برهه‌ای مسؤولانه و بسیار دشوار» خواند. 

او با مطرح کردن این دیدگاه که «نه می‌توان در یک جنگ هسته‌ای پیروز شد و نه اصلا باید وارد آن شد»، نشست ۱۹۸۵ ژنو با همتای آمریکایی‌اش به محض منصوب شدن بر صدر هیات سیاسی شوروی (پولیتبورو) را یادآوری و همچنین به واشنگتن گوشزد کرد در سال‌های اخیر رهبر کرملین بارها احیای اصل فوق را به مستاجران کاخ سفید پیشنهاد کرده اما با بی‌میلی آنها مواجه شده است. 

گورباچف سال ۱۹۸۷ پیمان نیروهای هسته‌ای میان‌برد را در واشنگتن با رونالد ریگان به امضا رساندند تا از رقابت تسلیحاتی ۲ ابرقدرت هسته‌ای وقت، موسوم به جنگ سرد جلوگیری کنند، غافل از آنکه پس از ۳ دهه، از شرقی‌ترین تا غربی‌ترین نقاط کره زمین زیر سایه عظیم‌ترین و خطرناک‌ترین جنگ تسلیحاتی تاریخ بشریت قرار می‌گیرند، طوری که گورباچف خود ۲ سال پیش درباره بروز فاجعه زمستان هسته‌ای (متعاقب یک جنگ هسته‌ای) هشدار داد. این زمانی بود که آمریکای ترامپ سال 2019 زیر توافق ۲ کشور موسوم به «استارت» برای امحای تمام موشک‌های کروز و زمین پرتاب بالستیک با برد بین ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر زد و روسیه پوتین نیز متعاقب آن از این پیمان خارج شد. 

اگر چه بایدن به محض نشستن بر کرسی ترامپ، به تمدید 5 ساله پیمان استارت 2 در زمینه محدود کردن سلاح‌های تهاجمی راهبردی بین روسیه و آمریکا تن داد اما گورباچف همچنان نگران یک برخورد هسته‌ای است. او که درست ۲ ماه پیش به دنبال اشغال ساختمان کنگره آمریکا به دست حامیان ترامپ، درباره آینده ثبات حکومت ایالات‌متحده ابراز تردید کرده بود، حال از جهانیان بویژه آمریکایی‌ها خواسته بدون قرار گرفتن در مسیر ناامیدی و یأس، برای برخورد با مساله سلاح‌های هسته‌ای تلاش کنند. 

گورباچف همچنین به عنوان یک سیاستمدار غرب‌گرای ساده‌لوح و شکست‌خورده‌- که نتوانست اصلاحات درون‌سیستمی موسوم به «گلاسنوست» (شفافیت) و «پروسترویکا» (بازسازی) را به سرانجام برساند- سعی کرده احساسات متناقض خود را نسبت به این موضوع بیان کند. او به خبرگزاری دولتی تاس گفت: «در سیاست حالا خیلی چیزها واضح‌تر شده است. البته قدم‌های اشتباهی هم برداشتیم اما اگر به افراد اعتماد نداشتم، پروسترویکا هرگز آغاز نمی‌شد. من ضمنا به خاطر گلاسنوست شرمنده‌ام اما بدون آن هیچ چیز در این کشور تغییر نمی‌کرد». این در حالی است که اصلاحات گورباچف در شوروی و سپس اجزای تجزیه‌شده‌اش تا حدود یک دهه بحران‌های معیشتی و اجتماعی فراتر از یک تغییر ساده به وجود آورد و به همین دلیل حتی بسیاری از مخالفان کمونیسم هم آخرین رهبر شوروی را به بی‌عرضگی و سوءمدیریت اصلاحات متهم می‌کنند. نشان به آن نشان که او پس از استعفای جنجالی‌اش در دوما و امضای توافق تجزیه اتحاد شوروی، چنان غرق مواهب غرب شامل عناوین افتخاری و جوایز مالی کلان شد که تا همین اواخر، بیشتر 3 دهه پس از فروپاشی را در خارج از کشورش در آلمان و آمریکا سپری کرده بود. 

با این حال نظریه‌پرداز گلاسنوست و پروسترویکا هنوز از این اصلاحات حمایت می‌کند و خود را مفتخر به این می‌داند که به قیمت فروپاشی قدرت بزرگی که رهبری‌اش را بر عهده داشت، روابط مسکو و واشنگتن را از نو بازسازی کرده است. حال آنکه با سیاست‌های غرب‌گرایانه او روسیه برآمده از فروپاشی شوروی تا قریب به ۲ دهه نتوانست در مقابل آمریکا کمر راست کند. آنچه گورباچف بدان افتخار می‌کند برای ما هم بسیار آشناست.