مالک شیخی‌زازرانی: با نزدیک شدن به روزهای آخر پاییز، موعد شمردن جوجه‌هایی است که در فصل عمل، اهالی برجام تمام تخم‌مرغ‌های شانسی خود را در سبد مذاکرات سیاسی گذاشتند و از مزرعه و آبادانی غفلت کردند به امید اینکه لااقل یکی از این تخم‌مرغ‌ها، تخم طلا باشد، غافل از آنکه گربه‌ای بی‌چشم و رو، در کمین بود و مرغ و تخم‌مرغ را با هم بلعید. روزهایی که دلواپسی‌های‌مان اگر بیشتر از «پیشابرجام» نباشد، کمتر از «پسابرجام» نیست. روزهایی که ملت ایران منتظرند یکی از دولتمردان ارشدی که در دوران مذاکرات از دیپلماسی بالکنی گرفته تا لبخند‌های توئیتری، دل مردم را به برجام خوش کرده بودند، اکنون در کمال صداقت به ملت بگویند چه رخ داده است. کمترین واکنش به اقدامات گستاخانه مقامات آمریکایی با توجه به علاقه دولتمردان تدبیر و امید به توئیتر و فیس‌بوک این بود که یکی از اعضای تیم مذاکره همان‌گونه که در طول مذاکرات پیام تبریک برای تولد نوه مقامات آمریکایی صادر می‌کردند، اکنون برای خانم «وندی شرمن»، نفر سوم مذاکرات آمریکایی‌ها، توئیت کنند که به حکم انسانیت (و نه سیاست) اگر وجدانی وجود دارد (که ندارد) آیا ایشان هنوز معتقد است ژن دروغگویی، ژن ایرانی‌هاست؟! اما دریغ که این اتفاق رخ نداد و دیگر حتی «محمدباقر نوبخت» که بر اثر توجیه‌های مکرر کاستی‌های دولت، در طنز ادبیات سیاسی به «پدر علم توجیه» شهره شده است، این ‌بار دیگر نتوانست از «مکانیسم ماله» در این‌باره استفاده کند، چرا که آنقدر عزا شدید بود که این‌بار مرده‌شوی هم اشکش درآمد. طی روزهای اخیر با عهدشکنی‌های طرف آمریکایی، نظر مردم نسبت به آمریکا بیش از پیش، رو به بی‌اعتمادی رفت و مهر باطلى شد بر نظریه «کدخدامحوری» که نجات از بحران‌های اقتصادی را توسل به استکبار جهانی می‌دانست. گویی کسی بخواهد تیغی را با نیش عقرب از پا بیرون بکشد. همان‌هایی که تا دیروز بر طبل سیاست‌ «سازش» می‌کوبیدند و برای تطهیر چهره پلید آمریکا از حذف شعار آرمانی «مرگ بر آمریکا» تا نوشتن کتاب، مقاله و حتی ساخت خاطره‌های جعلی از زبان امامی‌ که همه او را در دنیا به استکبارستیزی می‌شناسند، دریغ نکردند و در ایفای نقش مزدوری و وطن‌فروشی از هر آنچه داشتند مایه گذاشتند تا چهره منحوس آمریکا را بزک کنند. در این میان مشتی خشک‌مغز قلدرمآب که قلم‌شان را به بهای اندکی فروخته‌اند، آتش‌بیار معرکه شده بودند که ناگهان با خطاب پیر فرزانه انقلاب به‌عنوان دیده‌بان همیشه بیدار نظام مواجه شدند. البته برخی‌شان متنبه شدند و برخی دیگر با خیره‌سری تمام باز به راه منحرف خود ادامه دادند که در این روزها با افتضاحی که آمریکایی‌ها در یک معاهده بین‌المللی به بار آورده‌اند، ترجیح داده‌اند سکوت کنند.
یک ایرانی را هیچ‌گاه نمی‌توان تهدید کرد
اکنون کمترین انتظار از دولت این است  همانگونه که یاغی‌های به ظاهر موجه آمریکایی با جسارت تمام حقوق ملت ایران را پایمال کرده‌اند، رئیس قوه مجریه نیز، قصه‌های برجامی‌ که در زمان مذاکرات مخابره می‌شد را به واقعیت مبدل کند و به آمریکایی‌ها اثبات کند یک ایرانی را نه‌تنها نمی‌شود تهدید کرد، بلکه یک ایرانی را هیچ‌گاه فریب هم نمی‌توان داد. اگرچه آمریکایی‌ها بارها بخت خود را درباره تهدید ایرانیان آزموده‌اند و در این پیکار، بزرگمردانی همچون «سردار جعفری»، «حاجی‌زاده»، «فدوی»، «سلامی»، «سیاری»، «پوردستان» و دیگر سربازان ولایت، درس‌های فراموش‌نشدنی در زمین و هوای ایران به یانکی‌های طاغی داده‌اند تا فارغ از قصه و داستان‌سرایی بدانند پاسخ تهدید یک ایرانی، پرتاب کردن خودکار و فشارهای ایمیلی نیست. از این رهگذر آمریکایی‌ها به نیکی دریافته‌اند یک ایرانی را هیچ‌گاه نمی‌توان تهدید کرد حتی اگر آن ایرانی در خاک خودش نباشد. آن‌گونه که سردار عزیز سپاه اسلام، «حاج قاسم سلیمانی» را بارها در خاک سوریه و عراق نیز آزموده‌اند و یک قصه هم از این رشادت‌ها تاکنون ساخته نشده است. این واقعیات را نباید فراموش کرد. نباید فراموش کنیم در طول روزهای مذاکرات، دلسوزان انقلاب همواره دولت را از نواقص برجام آگاه کردند لیکن گوش شنوایی برای این موضوع وجود نداشت و دولتمردان نیز گویا طرف‌های آمریکایی را امین‌تر از فرزندان انقلاب می‌پنداشتند حال آنکه چه کسی دلسوزتر از یک هموطن؟ متأسفانه بر اثر نگاه حزبی، تمام این انتقادات و حتی پیشنهادات همواره با زبان کنایه و حتی توهین از سوی دولت اعتدال پاسخ داده ‌شد. گاهی منتقدان را به جهنم حواله می‌دادند و گاه آنها را بی‌سواد و بی‌شناسنامه می‌خواندند اما از آنجا که گذشت زمان بهترین قاضی است، اکنون با مشاهده نتایج مذاکرات باید قضاوت کرد که چه کسانی باسواد بوده‌اند و مغرضانه و متعصبانه صحبت کرده‌اند و چه کسانی با شناسنامه صحبت کردند و خواهان عزت شناسنامه ایرانی بودند. روزهایی که جریان مطبوعاتی زنجیره‌ای، دلواپس بودن برای آرمان‌هاى انقلاب را تمسخر می‌کرد و حالا که شخص آقای روحانی نیز به جمع دلواپسان برجام پیوسته است، آنقدر جرأت و اخلاق حرفه‌ای ندارند تا از آنچه گفته‌اند معذرت‌خواهی کنند. لیکن با وجود تمام نامهربانی‌ها لازم است جناب آقای روحانی بدانند ما معتقد بوده و هستیم ایشان فرزند ملت غیور ایران هستند و به حکم تایید رهبر حکیم انقلاب، همراهی و کمک به ایشان وظیفه هر ایرانی است تا مبادا برخی منورالفکر‌های غرب‌زده منفعت‌طلب در تصمیم‌های ایشان تأثیرگذار باشند؛ از برادر ایشان گرفته تا «تریتا پارسی» در بنیاد آمریکایی «نایاک».
زنگ برجام، درس عبرت
از سوی دیگر، حال که آفتاب حقیقت از پشت ابر برجام سر برآورده، پسندیده است وزیر آموزش‌وپرورش که پیش از این قرار بود از طریق وزارتخانه متبوع خود درسی را به عنوان «برجام» در برنامه درسی دانش‌آموزان قرار دهند، حتماً در پایان همان درس توضیح مکفی ارائه دهند که نتیجه اعتماد به گرگ، به کجا ختم شد. چگونه زمان و سرمایه کشور به وعده‌های آمریکایی‌ها گره خورد و تمام مملکت 4 سال معطل ماند و در ادامه برای جبران کاستی‌ها، پروژه‌های نیمه‌تمام دولت قبل به نام دولت حاضر ثبت شد و پروژه‌های دیگر نیز چندباره افتتاح شد. لازم است در همان درس بنویسند نتیجه اتخاذ سیاست «برد- برد» در مذاکره با دشمن باخت محض است. اکنون باید کسی باشد که با زبان سرخه‌ای برای جناب روحانی ترجمه کند دشمن کارش دشمنی است و از او نباید انتظاری جز این داشت حتی اگر پیام تبریک و تسلیت مناسبتی بدهد و حتی اگر شعرهای سعدی را برای تبریک نوروز با فارسی سلیس بخواند؛ حتی اگر به او با لبخند باج بدهیم و حتی اگر قول بدهیم در بقیه موارد حیاتی کشور مانند برنامه موشکی با آنها مذاکره کنیم. در خبرها آمده بود «ارنست مونیز» وزیر انرژی آمریکا و همتای آقای صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی، در یکی از نطق‌های خود گفته بود: «با جنگ علیه ایران تنها می‌شد این کشور را 2 سال از فعالیت‌های هسته‌ای دور کرد اما اکنون با اجرای برجام، ایران حداقل 15 سال از فعالیت‌های هسته‌ای دور خواهد ماند و این دستاورد اصلی مذاکرات است». لازم است جناب «مونیز» بداند ما نیز معتقدیم اگر قرار بود ما خباثت آمریکایی‌ها را به برخی غربگرایان داخلی ایران اثبات کنیم سال‌ها طول می‌کشید اما شرارت‌ها و بدعهدی‌های شما در موضوع هسته‌ای آن هم در حالی که مروجان «تفکر سازش» در داخل ایران، مسؤول مذاکرات با شما بودند، غربزده‌های داخلی ایران را به این نتیجه رساند که آمریکا دشمن ملت ایران است و تنها راه نجات از بحران مشکلات، تکیه به توان داخلی است. به دیگر معنا، این دستاورد اصلی برجام برای ما بود: «قطع امید از بیگانگان و اتحاد نیروهای داخلی کشور برای حل مشکلات»؛ ان‌شاءالله.

در زمان حیات آیت‌الله بروجردی، دولت در فکر اجرای قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی به صورت دلخواه خود بود، ولیکن جرات انجام آن را نداشت. تا اینکه یک سال و نیم بعد از رحلت ایشان در حالی که فقط چند ماهی از نخست‌وزیری علم گذشته بود و مجلس شورا و سنا هم با شروع نخست‌وزیری امینی منحل شده بود، دولت علم از فرصت استفاده کرد و اوایل پاییز 1341 تصویب‌نامه‌ای گذراند که طی آن در قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی قید اسلام و ذکوریت حذف می‌شد. آگاهی از این کار منجر به نهضت امام و سایر مراجع قم و به تبع آنها مراجع نجف و مشهد و تهران شد. هدف آمریکا از تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت علم این بود که همان بلایی را که بر سر ملت فلسطین آورد و یهودی‌ها را در آنجا مستقر کرد، بر سر ایرانیان نیز بیاورد و بهایی‌ها را به حکومت برساند. هدف آن بود که با اجرای قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی فرقه ضاله بهائیت را قانوناً بر سر کار آورند و از آن به بعد، به‌تدریج فعالیت رسمی آنها برای تصرف تمام اهرم‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آغاز شود. زیرا اولاً تصویب‌نامه مزبور قید اسلام را نداشت، بنابراین بهایی، یهودی و مسیحی با مسلمان ایرانی در این تصویب‌نامه فرقی نداشتند. ثانیاً سوگند به قرآن، تبدیل به سوگند به «کتاب آسمانی» شده بود و این معنی بیشتر راه را باز می‌کرد تا یهود و نصارا هم بگویند کتاب آسمانی ما هم «ایقان» است و به آن سوگند یاد می‌کنیم. ثالثاً به جای قید «ذکوریت» کلمه «باسواد» گذاشته بودند، که اعم باشد از مرد و زن، و راه را برای انتخاب کردن و انتخاب شدن زنان – که آن موقع معلوم بود چه زنانی منظور بودند – باز کند. چون تا پیش از آن زمان زنان مسلمان و باحجاب معمولاً رای نمی‌دادند و البته تا آن موقع هم انتخاب نشده بودند.  مورد اخیر چندان هم مهم نبود، بلکه آن را پوششی برای 2 مورد دیگر قرار داده بودند. لذا یکی از روزنامه‌ها با حروف درشت در بالای صفحه اول خود نوشته بود «به زنان حق رای داده شد» تا اگر علما مخالفت کردند چرا در قانون دست برده‌اید، بگویند آقایان با زن‌ها طرف شده‌اند. یادم هست در سخنرانی مسجد ارک گفتم: «آقایان! مساله، رای دادن زن‌ها نیست؛ این موضوع را پوششی قرار داده‌اند تا آن 2 ماده دیگر به تصویب برسد». هدف از مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی این بود که علم، نوکر دست‌نشانده بی‌قید و شرط بیگانگان، با این وسیله ساده، بهاییان را وارد انجمن‌های ایالتی و ولایتی کند و آنها در شعاع اختیاراتی که قانون به اعضای انجمن داده بود، بتوانند بیش از پیش فعالیت کنند و برنامه‌های خود را به آسانی و گام به گام اجرا نمایند. قیام آقایان مراجع قم و قبل از همه حضرت امام خمینی، بسیار بموقع بود. مراجع و علمای قم و تهران و دیگر شهرها جلساتی تشکیل دادند و موضوع را مطرح کردند. لذا همه علما، از جمله علمای نجف نیز در این قیام شرکت کردند. همه وارد میدان دفاع از ایران و اسلام شدند، اعلامیه دادند و تلگراف‌هایی به شاه زدند؛ زیرا خطر را دقیقاً احساس می‌کردند.
به دنبال تلگراف‌های اعتراض‌آمیز علما، شاه برای اینکه خود را مبرا از اقدام دولت نشان دهد اعلام کرد موضوع را به دولت ارجاع داده است. لذا آقایان علما از دولت خواستند درباره مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تجدیدنظر شود. به‌رغم جلوگیری دولت از انعکاس هر نوع خبر در ارتباط با اعتراض علما در جراید، آقایان علما در سراسر کشور مردم را در جریان اعتراضات و مخالفت مراجع و علما با تصویب‌نامه قرار دادند. از زمان تصویب انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا زمان اعلام رسمی لغو آن توسط دولت که حدود 2 ماه طول کشید در مجالس فاتحه و در مجالس دهگی منبرهای متعددی علیه آن تصویب‌نامه رفتم که مهم‌ترین آنها در مسجد ارک بود.  بعد از مخالفت امام و سایر علمای قم با این تصویب‌نامه، علم اواخر آبان 41 طی تلگرافی به علما و همچنین در یک مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد شرط اسلامیت برای انتخاب‌شوندگان انجمن‌های ایالتی و ولایتی مورد نظر دولت نیز هست و سوگند به قرآن مجید همچنان پابرجاست و مساله درخواست علما مبنی بر مسکوت ماندن عدم شرکت زنان در انجمن‌های ایالتی و ولایتی به مجلس ارجاع داده خواهد شد تا تصمیم‌گیری کنند. از آنجا که این ترفند نتیجه نداد و مخالفت آقایان علما ادامه یافت، علم مجددا مصاحبه‌ای کرد و گفت «چرخ زمان به عقب برنمی‌گردد» و در واقع خواست تلویحاً روحانیون را مرتجعانی قلمداد کند که مردم را به قهقرا برمی‌گردانند! این مطلب را روزنامه‌ها نوشتند و من شب درج آن خبر به منبر رفتم و درباره آن صحبت کردم. آن شب مسجد ارک مملو از جمعیت بود. از همه طبقات، تجار، کسبه، دانشجویان، روحانیون و شخصیت‌های سرشناس که در هوای سرد، شبستان و صحن و خیابان بیرون مسجد را اشغال کرده بودند، حضور داشتند. پس از یک سلسله سخنان شدیداللحن، گفتم: «... امروز کشور ایران به صورت یک گورستان درآمده و دیکتاتوری با تمام قدرت فعالیت می‌کند. تمام مظاهر آزادی در این مملکت مرده است. مجلس شورای ملی و مجلس سنا مرده‌اند. قانون اساسی عملاً لگدکوب شده و مطبوعات در حداکثر خفقان هستند و قدرت ندارند حتی یک جمله مخالفت‌آمیز بنویسند. تنها یک نور امیدبخش و چراغ آزادگی در این مملکت روشن است و آن چراغ حضرت محمد بن عبدالله(ص) است. این فرومایگان تصمیم گرفته‌اند این یگانه نور امید را هم خاموش کنند و تنها مرجع و ملجأ مردم را نیز از دست آنها بگیرند تا دیکتاتوری مطلق بر سراسر این کشور حاکم باشد. ولی به فضل الهی روحانیت بیدار و جوانان غیور مسلمان از حریم مقدس پیامبر(ص) دفاع خواهند کرد و اجازه نخواهند داد این یگانه امید مردم و تنها مرجع آزادگی از دستشان گرفته شود. ‌ای مردم! برای اعاده آزادگی و برای در هم شکستن دیکتاتوری خفقان‌آور، همه بر گرد شمع فروزان پیامبر(ص) جمع شوید؛ شاید با نیروی اسلام، آزادگی از دست رفته بازگردد و آزادگی ضربه‌خورده دوباره حیاتی پیدا کند.
آقای نخست‌وزیر! 50 سال قبل از این عین‌الدوله‌ها و امثال او در اتاق‌های او می‌نشستند و با کمال خونسردی و غرور، نظریات شخصی خود را به صورت قانون بر مردم مصیبت‌زده این مملکت تحمیل می‌کردند. ملت ایران به جان آمد، جنبش کرد، سراسر ایران را موجی از احساسات آزادیخواهی فراگرفت، کشته دادند تا بالاخره مملکت را از محیط خفقان‌آور استبداد به صورت مشروطیت و حکومت مردم بر مردم درآوردند. قانون اساسی خون‌بهای آن مردان و زنان فداکار است. شما بعد از 50 سال دوباره روزگار عین‌الدوله‌ها را زنده کرده‌اید و خودسرانه برای مردم قانون وضع می‌کنید!
آقای نخست‌وزیر! ملت ایران بعد از آن همه فداکاری اجازه نمی‌دهد 6 وزیر در اتاق دربسته بنشینند و به میل خود برای مردم قانون وضع کنند.
آقای نخست‌وزیر! دموکراسی به دیکتاتوری تبدیل نمی‌شود و بعد از قانون اساسی، استبداد و زورگویی نمی‌تواند قد علم کند. آقای نخست‌وزیر! ملت ایران می‌گوید چرخ زمان به عقب برنمی‌گردد و مشروطه به استبداد مبدل نمی‌شود.‌ ای جوان‌ها! از امشب تا فردا در بازار و خیابان، در مدرسه و دانشگاه شعار شما این باشد: چرخ زمان به عقب برنمی‌گردد و مشروطه به استبداد مبدل نمی‌شود. بلافاصله پس از پایان منبر جمعیت به صورت دسته‌جمعی این جمله را دم گرفتند و به خیابان ریختند. به این ترتیب جریان مخالفت با تصویب‌نامه دولت روز به روز گسترده‌تر می‌شد.
تشکیل مجلس دعا توسط علما و روحانیون تهران
4 نفر از علمای بزرگ تهران آیت‌الله سیدمحمد بهبهانی، آیت‌الله احمد خوانساری، آیت‌الله محمدتقی آملی و آیت‌الله محمدرضا تنکابنی(مرحوم پدرم) طی اعلامیه‌هایی مردم را به شرکت در مجلس دعا در مسجد سیدعزیزالله دعوت کردند. همچنین به همین مناسبت اعلامیه طولانی دیگری با ده‌ها امضا تحت عنوان «اعلامیه علما و روحانیون تهران» که در آن علما و اهل منبر همگی امضا کرده بودند و از مردم برای شرکت در آن مجلس دعوت کرده بودند، منتشر شد. با انتشار این اعلامیه‌ها شور و هیجان عمومی، تهران را تکان داد. به طوری که دانشگاهیان، فرهنگیان، کارمندان، کارگران، تجار و کسبه، همه و همه برای فرارسیدن روز پنجشنبه دقیقه‌شماری می‌کردند. هرچند این جلسه به عنوان دعا برگزار می‌شد، ولی همه می‌دانستند روحانیت در این جلسه آخرین سخن خود را بی‌پرده به دولت خواهد گفت. روز پنجشنبه قطعاً بازار تعطیل می‌شد. جمعه هم طبق معمول تعطیل بود. روز شنبه هم که مصادف با روز وفات امام علی‌النقی(ع) بود، به دنبال آن تعطیل می‌گردید. از این رو معلوم نبود دنباله تعطیلی بازار به کجا برسد و تا چه موقع به طول انجامد. 4 نفر از علمای بزرگ تهران آیت‌الله بهبهانی، آیت‌الله تنکابنی، آیت‌الله خوانساری و آیت‌الله آملی به اتفاق سایر علمای تهران قصد داشتند تا حصول نتیجه در مسجد سیدعزیزالله متحصن شوند.هیأت‌های دینی به‌وسیله نمایندگان خود هرگونه آمادگی و فداکاری خود را در راه مقاصد مراجع قم و همکاری با علمای بزرگ تهران اعلام داشتند. یکی از رؤسای هیأت‌های مذهبی به من گفت: «40 نفر از اعضای هیأت ما وصیتنامه خود را نوشته‌اند و به زنان و مادران خود سپرده‌اند و فردا دست و دل شسته در اختیار شما آقایان هستند.» همان روزها که بنا بود بازار تعطیل شود یکی از مقامات که نامش را به خاطر ندارم با چند نفر از تجار به منزل ما آمدند و از من پرسیدند موضوع چیست؟ ممکن است این مجلس تشکیل نشود؟ و اصولاً هدف روحانیون چیست؟ من به او گفتم: «قبل از هر چیز شما یک ربع ساعت خود را از مقام دولتی منقطع کنید به نام یک فرد مسلمان به سخنان من گوش بدهید. این تصویب‌نامه هدفش شرکت زن‌ها در انتخابات نیست. شرکت زن‌ها آنقدر مهم نیست که تمام روحانیون به این کیفیت علیه آن قیام کنند. این تصویب‌نامه توطئه‌ای است ضد نبی اکرم(ص) و زمینه‌ای است برای در هم شکستن قدرت قرآن کریم و مسلط شدن عناصر کثیف بهایی بر مسلمین که اکثریت این کشور هستند. مطمئن باشید به حکم وظیفه شرعی و با اتکا بر خواسته اکثریت این مملکت و به حکم قانون اساسی تا پای مرگ برای درهم شکستن این تصویب‌نامه که هدفش الغای اسلام و قرآن است می‌کوشیم. اطمینان داشته باشید مسلمانان اجازه نخواهند داد با دسیسه‌بازی، عناصر جاسوس غیرمسلمان را به نام اعضای انجمن‌های ایالتی و ولایتی بر مردم مسلط کنید تا جایی که اگر یک نفر نانوا پروانه نانوایی بخواهد، در مقابل غیرمسلمان گردن کج کند.» خلاصه! شرایط طوری شده بود که رژیم احساس می‌کرد ادامه مقاومت در برابر خواسته‌های علما و مردم مسلمان، نتایج غیرقابل پیش‌بینی به دنبال خواهد داشت. لذا هیات دولت در جلسه روز چهارشنبه هفتم آذر تصمیم به لغو تصویب‌نامه گرفت و طی تلگرافی به آقایان در قم موضوع را اعلام کرد. در تهران نیز شبانه به منزل 4 نفر از آقایانی که اعلام برگزاری مجلس دعای صبح روز پنجشنبه هشتم آذر کرده بودند رفتند و از آنها امضای لغو آن مجلس را گرفتند. صبح هشتم آذر مردم طبق قرار قبلی دسته‌دسته به مسجد سیدعزیزالله آمدند و تمام زوایای مسجد و بازارهای اطراف مملو از جمعیت شد. چندین بار متصدیان مسجد از طریق بلندگو اعلام کردند دولت تصویب‌نامه را لغو کرده و خبر آن را به اطلاع آقایان علما رسانده است و بر همین اساس آقایان اطلاع داده‌اند مجلس امروز برگزار نمی‌گردد. اما مردم با توجه به سوءظنی که به دولت داشتند صحت اعلامیه آقایان را باور نکردند و حاضر به ترک مسجد و بازار نشدند. لذا از مسجد تلفن کردند که تنها راه تفرق مردم این است که من به مسجد بیایم و منبر بروم و صحت این قضیه را به اطلاع مردم برسانم. ناچار به مسجد سیدعزیزالله آمدم. ورود من به مسجد هیجان زیادی ایجاد کرد و شعارهای پی در پی و صلوات قطع نمی‌شد. من به منبر رفتم و به مردم گفتم استقامت شما موجب شد دیشب دولت به آقایان مراجع قم و تهران خبر لغو تصویب‌نامه را اطلاع دهد. سپس با بیان یک سلسله مطالب از مردم خواستم مسجد را ترک کنند. اما به دنبال تلگراف دولت به آقایان مراجع قم و تهران مبنی بر لغو تصویب‌نامه، امام خمینی و سایر آقایان علمای قم پس از مشاوره با یکدیگر اعلام نمودند خبر لغو تصویب‌نامه باید از طریق جراید و رادیو به اطلاع مردم برسد. فردای روز مجلس دعا در مسجد ارک طی سخنانی گفتم تا فردا شب به دولت فرصت می‌دهیم از طریق جراید و رادیو لغو تصویب‌نامه را به اطلاع مردم برساند. در غیر این صورت دولت مسؤول عواقب بعدی خواهد بود. و در پایان سخنرانی متن نامه‌هایی را که امام و سایر آقایان مراجع در ارتباط با لزوم اعلام در جراید مرقوم داشته بودند در بالای منبر قرائت کردم. تا اینکه فردای آن روز جراید خبر لغو تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را به نقل از دولت منتشر کردند.
منبع: خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی مرکز اسناد انقلاب اسلامی

دکتر موسی نجفی: سیدجمال در مقاله لکچر در تعلیم و تعلم که به تاریخ پنجشنبه 8 نوامبر 1872 در آلبرت هال کلکته ایراد شده است، نکات قابل توجهی در این زمینه دارد. همچنین در مقاله فواید فلسفه که در شماره دهم مجله معلم شفیق در ماه آگوست 1881 در هندوستان به چاپ رسیده است، به دیدگاه‌هایی اشاره می‌شود که نویسنده محقق مقاله سیدجمال‌الدین اسدآبادی و تفکر جدید به نقل و نقد فلسفی آن پرداخته است. سیدجمال‌الدین در ابتدای مقاله اول می‌گوید:
علم را حد و پایانی نیست و محسنات علم را اندازه و نهایتی نیست و بعد اضافه می‌کند: سلطان عالم علم است و به غیر از علم نه پادشاهی بوده است و نه هست و نه‌ خواهد بود. البته او آگاه است که ما با یک علم روبه‌رو نیستیم؛ بلکه با عوام مختلفه سر و کار داریم و از همین رهگذر برای پیوند دادن علم به فلسفه بهره می‌جوید. سید آنگاه می‌گوید: مسلمانان در این زمان، در تعلیم و تعلم خود هیچ فایده ملاحظه نمی‌کنند. به نظر او، نحوه تدریس علم نحو و علم معانی و بیان و علم منطق و حتی علم حکمت در عمل طوری است که محصل نه حداقل زبان عربی یاد می‌گیرد، نه خطیب و شاعر می‌شود، نه قادر می‌شود دماغ خود را از جمیع خرافات و واهیات رها سازد، و نه می‌تواند از خود سوال کند ما کیستیم و چیستیم و ما را چه باید و چه شاید؛ و هیچگاه از اسباب این تار بوقی‌ها (الکتریسیته) و آگینپوت‌ها (کشتی تجاری) و ریل گارها (خط راه‌آهن) نمی‌پرسد. و در ادامه می‌نویسد: عجیب‌تر آن است که یک لمپی در پیش خود نهاده، از اول شب تا صبح شمس‌البارعه را مطالعه می‌کند و یک‌بار در این معنی فکر نمی‌کند که چرا شیشه او را برداریم، دود بسیار از آن حاصل می‌شود و چون شیشه را بگذاریم، هیچ دودی از او پیدا نمی‌شود. همین مطالب موجب می‌شود که سیدجمال تعریف جدیدی از مرد حکیم و دانشمند عرضه کند و بنویسد: حکیم آن است که جمیع حوادث و اجزای عالم ذهن او را حرکت بدهد و نه آنکه مانند کورها در یک راهی برود که هیچ نداند که پایان آن کجاست.
نویسنده مقاله سیدجمال‌الدین اسدآبادی و تفکر جدید بعد از بیان بحث نسبتاً مفصل از مطالب و زمینه‌های فکری و سیاسی سید، در توضیح و نقد آن 2 مقاله می‌نویسد:
در هر 2 مقاله، منظور سیدجمال از دین، انحصاراً دین اسلام است. منظور او از علم، علوم استقرایی است و منظور از فلسفه، صرفاً به اصطلاح فلسفه علمی و تحصیلی. سیدجمال در واقع تحت عنوان فواید فلسفه، مضرات فلسفه سنت یونان را به نحوی که حکمای اسلام آن را فهمیده و عرضه داشته‌اند، بیان کرده است. انتقادات متعددی که بر این سنت وارد می‌داند، در یک عبارت خلاصه می‌شود و آن این است که در بن‌بست فلسفی که در واقع اسلامی نیست، توجهی به علوم استقرایی جدید نمی‌شود.
از نظر نویسنده مقاله، قصد سید از کوشش در جدا کردن سنت فلسفی یونان از سنت اسلامی، توجه دادن مسلمانان به علوم جدید است؛ و از این لحاظ، سیدجمال‌الدین از بسیاری از روشنفکران آن عصر جدا می‌شود. از این لحاظ سیدجمال با تمام کسان دیگری چون میرزا فتحعلی‌خان آخوندزاده و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله که بدون شک به عللی غیر از علل مورد نظر او، در همان زمان طالب توجه دادن ملل شرق به علوم تحصیلی دنیای غرب بوده‌اند، متفاوت می‌شود. میرزا فتحعلی‌خان آخوندزاده در واقع اسلام را مثل هر دین و شریعت دیگر مانعی برای آشنایی با علوم جدید می‌داند و حتی موقعی که پروتستانتیسم اسلامی را عنوان می‌کند، منظورش حفظ تعلیمات اسلامی نیست. میرزا ملکم‌خان نیز که به علل صرفاً سیاسی و برای حفظ مقام اجتماعی شخصی خود به اسلام گرویده است، از تزلزل ایمان مسلمانان نگران نبوده، بلکه این تزلزل را برای قبولاندن افکار نو حتی لازم هم می‌دانسته است. نظر سیدجمال همچنین با افکار کسانی چون سیداحمد خان (1898- 1817 م.) در هندوستان نیز متفاوت است. سیداحمدخان با مطابقت دادن تعلیمات اسلامی با نتایج حاصل از علوم تجربی در طبیعت، در واقع بدون آنکه بتواند مانع اختلال ایمان مسلمانان شود، عملاً نیچری مذهب و پیرو نحله اصالت طبیعت شده است. در اینکه سیدجمال نسبت به اینگونه متفکران شاید با زیرکی بیشتر مطلب را دریافته است شکی نیست.  اما قسمت آخر مقاله که به‌طور موشکافانه به انتقاد از سیدجمال می‌پردازد و به ضعف و نارسایی این قسمت از تفکر او توجه دارد، در خور تأمل است و شاید همین قسمت از تفکر او باشد که برای برخی از گرایش‌های بینابینی التقاطی یا حتی روشنفکر سنوات بعدی جاذبه داشته یا می‌توانسته است بین آنها نوعی تفاهم و آشنایی ایجاد کند.
ادامه دارد