پس از پایان سلطنت پهلوی پدر و تبعید او به جزیره موریس، دوران سلطنت محمدرضا پهلوی آغاز شد؛ دورانی که در آن به بهانه داشتن اقتصادی بالنده و شباهت بیشتر ما به کشورهای غربی (توهم توسعه‌یافتگی)، سیاست‌هایی تعقیب ‌شد که سبب نفوذ اقتصادی در کشور ‌شد و به‌جای تقویت تولید کشور، واردات کالاهای مصرفی و لوکس افزایش یافت و سبب تعطیلی کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعددی شد. پر بودن کشور از این کالاها، سبب القای رشد اقتصادی در کشور شد حال‌آنکه تمام این امور حکایت از نوعی پیشرفت صوری کشور در این دوران دارد. سرمایه‌ تجاری بزرگ داخلی در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، بتدریج با همکاری هرچه بیشتر با صادرکنندگان کالا از کشورهای سرمایه‌داری به ایران کشانده شد. بازار ایران کاملاً در اختیار سرمایه‌داران و فروشندگان خارجی قرار گرفت. افزایش مصرف کالاهای خارجی در ایران، به شهرهای بزرگ و طبقات و اقشار ثروتمند و مرفه که به‌صورتی از درآمد حاصله از نفت بهره‌مند می‌شدند، محدود نماند. در ایران در سال‌های پس از کودتا، طبقه متوسط مصرفی توسعه یافت که نه‌فقط بیش از گذشته به مصرف کالاهای خارجی وابسته بود، بلکه از نظر فرهنگی نیز تحت‌تأثیر فرهنگ سرمایه‌داری استعماری قرار داشت. رشد واردات کالا و خدمات، کاهش صادرات، افزایش کسری در تجارت خارجی و تأمین مصرف و تولید وابسته به درآمد نفت، خطوط عمده سیاست اقتصادی وابسته و طبقه وابسته به استعمار است.
افزایش واردات کالا
همراه با افزایش ورود کالاهای مصرفی صنعتی خارجی، ورود کالاهای واسطه‌ای نیز به‌علت رشد صنایع مصرفی وابسته- که تولیدات‌شان به واردات کالا از خارج متکی بود- افزایش یافت و به‌ این‌ ترتیب نه‌تنها مصرف تولید صنعتی در ایران، بلکه صادرات ایران نیز هرچه بیشتر وابسته به خارج شد.
وابستگی به خارج بویژه در بخش‌های صنعت و معدن، شدید بود. مبلغ ۲۵ میلیارد و ۲۱۰ میلیون دلار برای وارد کردن کالاهای واسطه و مواد اولیه، صرف بخش‌های صنعت و معدن شد. با توجه به اینکه این دو بخش تحت نفوذ سرمایه‌های خارجی قرار داشتند، کاملاً مشخص می‌شود صنایع داخلی ایران از نظر کالا و سرمایه کاملاً به خارج وابستگی داشت. در فاصله سال‌های ۵۱ تا ۵۷ جمعاً مبلغ ۶ میلیارد و ۴۹۵ میلیون دلار صرف خرید خدمات در بخش کالاهای واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌داری از خارج شد. این مبلغ نشان‌دهنده شدت وابستگی فنی صنایع و معادن ایران به کشورهای سرمایه‌داری استعماری است.۱ نه‌فقط کالاهای صنعتی، بلکه مواد غذایی نیز از جمله کالاهای  وارداتی ایران بودند. افزایش واردات ایران از خارج موجب آن شد تولیدات و محصولات کشاورزی داخلی نیز کاهش پیدا کند و وابستگی در این زمینه نیز توسعه یابد. در پایان سال‌های سلطنت پهلوی، ورود کالاهای کشاورزی و مواد غذایی از خارج، گسترش وسیعی یافت. سخنان یکی از نمایندگان مجلس در آن دوره و گزارشی که ذیلاً نقل می‌شود، وسعت این وابستگی را نشان می‌دهد. دکتر «محمد ستاری» نماینده رشت در مجلس شورای ملی و استاد دانشگاه، در نطق خود گفت:
«واردات مواد غذایی به کشور عملاً از سال 52 تا سال 55 همراه با ازدیاد درآمد نفت سیر صعودی داشت، حتی خیار اسرائیلی... هویج یخ‌زده فرانسوی را... می‌توان جزء اقلام وارداتی نشان داد. طی 4 سال افزایش مقداری از اقلام خوراکی چنان حیرت‌آور است که هیچ دلیلی را برای آن نمی‌توان پذیرفت، مگر اینکه به‌یقین بگویم که از میزان تولیدات داخلی کم شده است... واردات گوشت مرغ ۸ برابر... برنج ۵/۲ برابر... پنیر ۴ برابر، گوشت قرمز ۵ برابر شده است.» وزیر وقت کشاورزی (56) اعتراف کرد بهای واردات کشاورزی در سال 55 به یک میلیارد دلار می‌رسید.(۲)
اکثر محصولاتی که با چنین رشد وارداتی مواجه شدند، در زمره محصولاتی بودند که امکان تولید آنها در داخل تا حد رفع نیاز بود، لکن سیاست تخریب کشاورزی به‌عنوان سیاست‌های تحمیلی از خارج مرزها، این امکان را از تولیدکنندگان داخلی سلب کرد. این سیاست چنان شالوده‌های کشاورزی کشور را به هم ریخت که کشورمان طی چند سال از مقام صادرکننده گندم تبدیل به یک کشور واردکننده عمده گندم شد. طبق آمار موجود، سال 47 صادرات گندم ایران در عین تنزل، به ۲۵۴ هزار تن گندم رسید، لکن سال 49 نه‌تنها صادراتی اتفاق نیفتاد، بلکه گندم نیز وارد کشور شد و بالأخره سال ۵۶ میزان واردات گندم به بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار تن رسید. همچنین واردات ذرت طی همین مدت به ۵ برابر و واردات جو به ۱۵ برابر ارتقا یافت. در این میان، برنج و چای نیز از این شرایط مستثنا نبودند؛ به‌طوری‌که طی سال‌های ۵۱ تا ۵۶ واردات برنج به بیش از ۷ برابر و واردات چای به بیش از دو برابر رسید.(۳)
یکی از نتایج افزایش واردات کالاهای کشاورزی، کاهش تولید، خرابی وضع کشاورزی، ازدیاد فقر دهقانان و فرار آنان از دهات بود. دکتر «صبا» رئیس دفتر برنامه ‌و بودجه استان فارس، در مصاحبه‌ای اعلام کرد (56): «در سرشماری ۱۱ سال پیش تعداد روستاهای مسکونی ایران ۸۶ هزار اعلام شده بود. از سرشماری اخیر روشن شد تعداد روستاهای مسکونی ایران به ۶۶ هزار تقلیل یافته است. به عبارت دیگر ۲۰ هزار روستای ایران ظرف 11 سال گذشته تخلیه شده است.»(۴)
افزایش واردات کالایی (کالاهای واسطه‌ای، تغذیه صنایع از مواد اولیه خارجی) موجب رکود در بخش معادن کشور شد و چنان‌که گزارش‌های ذیل نشان می‌دهد، مواد معدنی به‌جای اینکه در صنایع داخلی مصرف شود، به خارج صادر می‌شد.
طبق گزارش رسمی (57)، «امروز حتی بر فعالیت‌های بزرگ‌ترین معادن در حال بهره‌برداری کشور [مس سرچشمه] نام شرکت ملی (صنایع) مس... نهاده‌ایم. گویی این کار اصلاً معدنی نیست... ما صنعت آسان و پرسود را برای سرمایه‌گذاران فراهم کردیم و آنها با تغذیه از مواد اولیه خارجی، خود را از منابع معدنی کشور بی‌نیاز کردند. در نتیجه کار معدنی رونق نگرفت و تولید صنعتی کشور نیز چندان مرغوب و ارزان به دست نیامد... چندی پیش نمک خوراکی، یعنی نمک بسته‌بندی‌شده ماشینی یا صنعتی، کمیاب شده بود. این نمک از سنگ نمک به دست می‌آید که در کشور فراوان و ارزان است. کارخانه صنعتی، این سنگ را تنی ۲۵ تومان می‌خرد، آن را آسیا، پودر و بسته‌بندی می‌کند و تنی ۲ هزار تومان می‌فروشد و تازه همین نمک که از نمک کلوخ ناخالص‌تر است، کمیاب می‌شود. این گناه معدن است یا صنعت؟»
«اگر ما هنوز سنگ مس صادر می‌کنیم، آن‌هم با هزینه حمل‌ونقل فراوان و قیمت ارزان، برای آن است که کارخانه‌های پرعیارکنی کم داریم، کارخانه ذوب انواع فلز نداریم و نیز کارخانه‌هایی برای تهیه محصولات و فرآورده‌های مختلف از مواد معدنی ایجاد نکرده‌ایم. هر ماده معدنی ده‌ها و صدها مصرف صنعتی دارد که بسیاری از آنها به ماشین‌آلاتی ساده نیاز دارند و به‌سادگی قابل ایجاد هستند. اما بخش خصوصی و عمومی هر دو کمتر به این فعالیت وارد شده‌اند.»(۵)
در گزارشی دیگر می‌آید: «آمار فعالیت‌های معدنی کشور نشان می‌دهد در برابر این همه ثروت و ذخیره، به‌جز نفت و گاز، از بقیه مواد معدنی کشور بهره‌برداری بسیار اندکی، آن‌هم به‌شکل ابتدایی می‌کنیم و آنچه را هم تولید می‌کنیم، چون جذب صنایع داخلی نمی‌شود، به قیمت ارزان و با هزینه سنگین به‌صورت سنگ و کلوخ یا سنگ معدنی پرعیارشده، به خارج صادر می‌کنیم.»(۶)
کاهش صادرات
با توجه به تجارت خارجی ایران، مجله «تهران اکونومیست» که وابسته به دولت وقت بود، در شماره ۵ مارس  ۱۹۷۶ (۱۳۵۵)نوشت: «صادرات ایران در دوره اخیر عقب رفته. سابقاً در زمانی که تولیدات صنعتی ایران به سطح امروزی نرسیده بود، صادرات ما از کالاهای سنتی مانند میوه‌های خشک، تولیدات کشاورزی، مواد معدنی، قالی و غیره تشکیل می‌شد، امروز هم صادرات به این مواد محدود مانده. تولیدات صنعتی که باید بخش بزرگی از صادرات ما را تشکیل می‌داد، بخش کوچکی از آن را تشکیل می‌دهد.»(۷)
واردات کالایی مرتب افزایش یافت. قیمت‌های جاری، در سال 54 معادل ۷۷ درصد در مقایسه با سال قبل افزایش نشان می‌دهد. اما صادرات کالا در سال 55 از نظر مقدار ۳۱ درصد نسبت‌ به سال قبل پایین آمده و از نظر قیمت (قیمت‌های جاری) فقط 2 درصد افزایش یافته است. «تهران اکونومیست» مورخ اول اکتبر سال ۱۹۷۷ در این رابطه نوشت:
صادرات ما بدون نفت به ۶۰۰ میلیون دلار می‌رسد. اگر ما قیمت‌های ثابت را اساس کار قرار دهیم، این مقدار به همان اندازه 40 سال قبل مانده است. سابقاً کالاهای صادراتی ایران به ۶۰ میلیون دلار می‌رسید. قطعاً در عرض این مدت، قیمت‌ها بیش از ۱۰ برابر شده‌اند. به‌این‌ترتیب صادرات کالای ما نه‌فقط بالا نرفته، بلکه می‌توان گفت کم هم شده‌ است. جالب توجه است که ادعا می‌شود رشد صادرات فرش ۱۷ درصد بوده است. صادرات فرش نه‌فقط رشد نداشته، بلکه به‌گفته صادرکنندگان، بر اثر گرانی ۳۰ درصد نیز کاهش یافته است. به عبارت دیگر، از میزان صادرات کاسته شده است ولی به‌علت افزایش قیمت‌های بین‌المللی، رشد نشان می‌دهد. بنابراین رقم ۱۷ درصد افزایش که برای آن یاد می‌کنند، به‌راستی نشانه یک افزایش قیمت حدود ۴۰ درصد است. رقم افزایش صادرات پنبه که ۸۱ درصد نشان داده شد، با توجه به گران شدن درخور توجه این فرآورده در بازار جهانی، باید کاسته شود. حق بود مرکز توسعه صادرات، وزن و ارزش کالاهای صادراتی را اعلام می‌کرد و با سال‌های قبل مقایسه می‌کرد تا رشد صادرات کشور به‌صورت واقعی و به‌نحوی‌که برای همگان معنا داشته باشد، معلوم شود. جای تأسف است که دولتیان نمی‌خواهند رقم راستین را نشان دهند. از رقم‌های منتشرشده باز هم کوتاهی‌های دولتیان دیده می‌شود. از رقم ۶۷۳ میلیون دلاری صادرات در سال 52، تقریباً ۶۲۰ میلیون دلار آن برای صادرات سنتی و فقط ۴۰ میلیون دلار آن بهای صادرات صنایع کشور بوده است.(۸)
از سال 47 تا 52، به مبلغ ۹۰۵۷ میلیون دلار کالاهای سنتی و فقط به مبلغ ۱۳۵۸ میلیون دلار کالاهای صنعتی صادر شده‌اند. از ۵۹۲ میلیون دلار کالاهای صادرشده در سال 55 سهم پنبه به‌تنهایی به ۴۱۴ میلیون دلار می‌رسید. سهم کالاهای صادراتی سنتی در صادرات ایران بدون نفت، از ۶۶ درصد در سال 54 به ۷۰ درصد در سال 55 رسید.(۹)
هدف اصلی دولت‌های استعماری در هم شکستن اقتصاد ایران و تثبیت سلطه سرمایه خارجی به کمک سرمایه‌های بزرگ داخلی در ایران بود. افزایش واردات و تغییراتی که در قیمت نفت پیش آمد، آنچه را که انستیتو هودسن در ۱۹۷۵ /۱۳۵۶ پیش‌بینی می‌کرد، اثبات کرد.
------------------------------------
پی‌نوشت‌ها
۱- تهران اکونومیست، ۹ آوریل ۱۹۷۷، ص۱۵
2- تهران اکونومیست، ۱۰ دی 56، ص۳
3- روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۲ بهمن ۶۳، ش۸، ص۲
۴- تهران اکونومیست، ۱۳ مه ‌‌۱۹۷۸، ص۳۰
5- تهران اکونومیست، ۱۸ مارس ۱۹۷۸، ص۳۵
۶- تهران اکونومیست، ۱۱ مارس ۱۹۷۸، ص۲۶
7- تهران اکونومیست، ۱۶ اسفند 54
8- تهران اکونومیست، اول اکتبر ۱۹۷۷، ص۴۷
9- گزارش اقتصادی، سال ۵۴، ص۵۶۶
منبع: khamenei.ir
 

 زهرا سعیدی:  امیرکبیر صدراعظم کاردان ایران در دوره ناصرالدین‌شاه، قهرمان مبارزه با استعمار، استبداد و نیز اصلاحگر امور سیاسی و دینی بود. وی با ورود به دستگاه دربار، به امور مهمی چون تثبیت قدرت مرکزی از طریق برخورد با عوامل تهدیدکننده داخلی و خارجی پرداخت. مهم‌ترین اقدام وی در زمینه داخلی، علاوه بر برخورد با شورش‌های داخلی، سرکوب شورش بهائیت بود که با اقدامات مقتدرانه و البته روش‌های متفاوت امیر صورت گرفت به‌گونه‌ای که بعد از برخورد امیر و سرکوب شورش و بلواهای آنها، دیگر جرأت نکردند امنیت سیاسی کشور را با تهدید مواجه سازند. اقدامی قاهرانه که در نهایت در کنار سایر اقدامات اصلاحگرانه‌اش، موجبات قتل او را فراهم کرد. با این توضیحات به نحوه برخورد امیر با بهائیت و نیز دلایل او در سرکوب این شورش پرداخته می‌شود.
 امیرکبیر از صدارت تا برخورد با بهائیان
«محمدتقــی فراهانی» معروف به «امیرکبیر» سال 1222 ه.ق در شهر هزاوه فراهان به دنیا آمد. وی با سپری نمودن دوران کودکی خود در خانواده قائم‌مقام و آشنایی با بسیاری از امور سیاسی و مملکت‌داری، آثار هوش و علاقه خود به این امور را نشان داد که در نهایت باعث ورود او به دربار و نیز مقام صدارت« ناصرالدین شاه» در سال 1264 ه. ق گردید. امیر از همان زمان که عهده‌دار مقام صدارت گردید، با آشفتگی‌های سیاسی و اقتصادی که ماحصل دوران قبل از وی بود، مواجه شد. چنانکه در امور سیاسی علاوه بر ناامنی و فساد، امنیت داخلی با خطر شورش‌های داخلی و جنبش‌های فرقه‌ای نوظهوری چون بهائیت مواجه بود. جنبش بهائیت ریشه در افکار افرادی چون شیخ‌احمد احسایی و سیدکاظم رشتی داشت که بعدها توسط افرادی چون علی‌محمد باب و میرزا حسینعلی نوری معروف به «بهاء‌الله» گسترش یافته و تلاش‌هایی در جهت تبلیغ آن و نیز جذب مردم به آن آغاز گردید.  فعالیت بهائیان در شرایطی آغاز شد که بسیاری از مردم  از نظر اقتصادی و اجتماعی وضعیت مناسبی نداشتند. میزان آگاهی و سواد مردم در پایین‌ترین سطح خود قرار داشت و به علت وضعیت نابسامان اقتصادی، جذب مردم به فرقه بهائی و تهدید امنیت کشور، امری محتمل به نظر می‌رسید. فرقه بهائی به طور مشخص در دوره «محمدشاه» با ایجاد شورش و ناامنی، درصدد دستیابی به اهداف خود برآمد. اما تحرکات جدی آنها در دوره ناصرالدین شاه گسترش یافت. در واقع «با مرگ محمدشاه اغلب ولایات را شورش فراگرفت که سهمناک‌ترین آنها فتنه سالار بود. در دوره فترت، پیشوایان بابی نیز از فرصت استفاده کرده و در نشر پیام باب و دعوت مردم کوشش فراوان کردند. دولت امیر که هنوز آن شورش‌ها را فرو ننشانده بود، با غائله بابیان مواجه گردید.»(1) در این شرایط، «ملاحسین بشرویه‌ای» و «ملامحمدعلی بارفروشی» فتنه وسیعی در خراسان و مازندران به راه انداخته و در شهرهای زنجان و یزد نیز افرادی از این فرقه، دست به شورش و ناامنی زده بودند. امیرکبیر اقدامات این فرقه را در راستای تضعیف قدرت مرکزی دیده و «با سیاست و درایت دریافت که این فتنه و آتش آن از گور انگلیسی‌ها برمی‌خیزد و اگر درصدد رفع آن برنیاید بنیان مملکت سست خواهد شد.»(2) در واقع حدس امیر در این رابطه کاملاً درست بود، روسیه و انگلیس در آن زمان به‌رغم آنکه با یکدیگر رقابت داشتند؛ اما در زمینه حمایت از بهائیان متفق‌القول  بودند. 2 کشور تلاش داشتند با حمایت از این فرقه تازه‌تأسیس نفوذ خود را از این طریق شدت بخشند و علاوه بر آن «برای مقابله با روحانیت و علما که نفوذ و محبوبیت زیادی در میان مردم داشتند، از بابی‌ها به عنوان سپر بلا بهره‌برداری کنند.»(3) البته ناصرالدین شاه هم در ابتدا همانند استعمارگران تلاش نمود با مهره بهائیان، سیاست‌های روحانیان را خنثی نماید؛ اما زمانی که خطر ناامنی و تهدید قدرت مرکزی توسط بهائیان پیش آمد، از سیاست سرکوب آنها دفاع کرد.  ابتدا بیشترین تلاش‌ها جهت حمایت از این فرقه توسط روسیه صورت گرفت، چنانکه در یک نمونه «میرزا حسینعلی بها که پس از باب رهبری حزب را به عهده گرفت... طبق نوشته کینیاز دالگورکی (وزیر مختار روسیه در ایران)، یکی از جاسوسان رسمی سفارت روسیه و همکار دالگورکی بوده است و مخصوصاً در فاجعه قتل قائم‌مقام سهم عمده‌ای داشت.»(4) نامه‌ها و خاطرات  به جامانده از دالگورکی نیز به‌خوبی گویای این موضوع است: «روزی که سیدکاظم در مورد باب امام زمان سخن می‌گفت... بی‌نهایت به سید احترام می‌کردم با یک حال خضوع و خشوع در حضور او خود را جمع کرده گفتم حضرت صاحب‌الامر! به من تفضل و ترحمی فرمایید بر من پوشیده نیست تویی تو.»(5)
 یکی از علل حمایت این کشورها از باب و فرقه نوظهور آنان این بود که حمایت از بهائیت، ضمن ایجاد اختلاف و دودستگی در میان مردم و دولت، می‌توانست شرایط مناسبی برای این کشورها جهت گرفتن امتیاز از دولت فراهم نماید. از این رو امیر جهت مقابله با این فرقه 2 سیاست سرکوب مستقیم و نیز قداست‌زدایی را در پیش گرفت. در سرکوب مستقیم، بعد از مقابله مستقیم و جنگ میان دولت و طرفداران باب، بسیاری از بابیان بویژه رهبران آن همچون بشرویه‌ای و بارفروشی طی سال‌های 1266- 1265 کشته شدند.
 قداست زدایی از بهائیت
در سیاست قداست‌زدایی نیز امیر بدون مقابله مستقیم تلاش نمود جایگاه معنوی بهائیت را نزد مردم کاهش دهد تا مردم افکار واقعی او را درک کنند؛ زیرا در غیر این صورت ممکن بود با مظلوم‌نمایی بهائیان، نتیجه معکوس گردد و بسیاری از مردم جذب اندیشه‌های این فرقه گردند. «کنت دوگبینو» نویسنده و دیپلمات فرانسوی (۱۸82 - ۱۸16) در این رابطه می‌نویسد امیر «این اندیشه را داشت که بهترین راه برای برانداختن باب آن است که او را در معنا نابود گرداند. پس بر آن شد که او را از زندان چهریق بیرون آورد و آنطور که هست و یا آنطور که درباره‌اش عقیده داشت، به مردم بنمایاند...»(6) در این راستا امیر قبل از محاکمه برخی از رهبران فکری فرقه، به فتوای علما نیز رجوع کرد. در نهایت امیر موفق شد با گرفتن حکم اعدام باب از علمای تبریز، به غائله باب پایان دهد.
 در موردی دیگر، میرزا حسینعلی نوری، از رهبران بهائیان و بنیانگذار اصلی بهائیت که بعدها نقش مهمی در تحرکات و بلوای بابیان داشت، توسط امیر به عراق تبعید شد.  هرچند بعد از قتل امیرکبیر دوباره به ایران بازگشت و در برنامه‌ای گروهی همراه با بهائیان، دست به ترور ناکام ناصرالدین شاه زد. با این حال میرزا حسینعلی توانست به کمک روسیه جان سالم به در برد. در نهایت امیر در سیاست برانداختن و سرکوب بهائیت در دوران صدراتش موفق گردید. به قول «جاستین شیل» سفیر انگلیس در ایران اوایل دوره ناصری «پس از غائله زنجان پیروان باب جرأت نکردند صلح و امنیت عمومی را به هم بزنند.»(7) «نورالدین چهاردهی» پژوهنده تاریخ باب و بها نیز «از بزرگان ازلیها و بهایی‌ها شنیده است که... اگر... امیرکبیر نبود مسلما به مقصود خود می‌رسیدند.»(8) در مجموع  اقدامات اصلاحگرانه امیرکبیر در زمینه دینی و نیز سایر موضوعات باعث نفرت بهائیان و سایر دشمنان داخلی و خارجی از امیر و دسیسه‌چینی برای فراهم کردن نقشه قتل او گردید.  بهائیان «کینه‌‌ امیر را در دل‌ داشتند، کینه‌ای‌ که‌ در نوشته‌های‌ همکیشان‌ آنان، و بهائی و بهائی‌زادگان‌ در ایران‌ و آمریکا، هنوز منعکس‌ است. بابیان‌ توطئه‌‌ کشتن‌ شاه‌ و امیر و امام‌ جمعه‌‌ تهران‌ را چیدند، ولی‌ امیر پرده‌ از روی‌ آن‌ برداشت.»(9) در نهایت اقدامات اصلاحگرانه امیر در زمینه‌های مختلف برایش گران تمام شد و دشمنانش با ترغیب ناصرالدین شاه به قتل او، زمینه‌ساز  فرمان عزل و تبعید امیر شدند. امیر بالاجبار از تهران همراه خانواده به کاشان تبعید می‌شود و در حمام فین کاشان به قتل می‌رسد. گفته می‌شود امیر کشته شدنش را پیش‌بینی کرده بود. با قتل امیر بسیاری از دشمنانش از جمله بهائیان نفسی آسوده کرده و دست به تحریکات جدیدی می‌زنند که همین موضوع حکایت از اقتدار امیر در ساکت کردن آنان داشت؛ زیرا تا زمانی که امیر در قید حیات بود هیچ یک از آنان جرأت فعالیت یا  برهم زدن امنیت را نداشتند.
-----------------------------------
پی‌نوشت:
1- فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران، انتشارات خوارزمی، 1362، چاپ هفتم، ص 447.
2- عباس اقبال‌آشتیانی، امیرکبیر، برآمدن، زندگی، صدارت و فرجام کار میرزا تقی‌خان امیرکبیر، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، 1392، چاپ دوم، ص 9
3- یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی، تهران، نشر نی، 1377، ص 223
4- ‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، تهران، مؤسسه انتشارات فراهانی، 1346، ص 275- 274
5- کینیاز دالگورکی، گوشه‌های فاش نشده‌ای از تاریخ: عملیات حیرت‌انگیز کینیاز دالگورکی جاسوس اسرارآمیز روسیه تزاری، ترجمه ابوالقاسم مرعشی، تهران: حافظ، بی‌تا، ص 32
6- آدمیت، همان. ص 448  
7- آدمیت، همان. ص 451
8- محمد برزگر، «فرقه بهائیت در ترازوی نقد» فصلنامه پلکان، شماره چهارم، سال دوم، بهار 91، ص 11 و ر، ک: نورالدین چهاردهی، باب کیست و سخن او چیست؟ 1350، ص 60
9- آدمیت، همان. ص 452
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
 

دکتر موسی نجفی: ذکر تفصیلی این متن در اینجا ضرورتی ندارد؛ ولی به یک بخش از آنکه بحثی است میان سفیر انگلیس و آیت‌الله کاشف‌الغطاء اشاره می‌کنیم.  در این بحث مرحوم کاشف‌الغطاء از عواطف مردم عراق و سیاست سلطه انگلیس در ابتدا و انتهای حاکمیت در عراق پرده بر می‌دارد و می‌گوید:  زمانی که در 70 سال قبل متولد شدم، زمان حکومت عبدالحمید بود. وی و اعوان و انصارش بر عراق سلطه داشتند و حکومت استبدادی و سلطه‌گرانه‌شان بر مردم عراق، باعث رشد تبلیغات انگلیسی‌ها در عراق شد و محبوبیت انگلیسی‌ها و الگو قرار گرفتن نژاد انگلوساکسون، تبعات بعدی ماجرا بود. رشد قضیه تا آنجا بود که این مطلب در لسان مردم عراق شیوع یافت که دولت عادله یعنی دولت بریتانیا؛ و وقتی هم که یک نفر عراقی می‌خواست نامی از انگلیس ببرد، می‌گفت: دولت عادله بریتانیا. این آشفتگی اذهان تا آنجا ادامه یافت که حتی یک رهگذر خیابانی هم معتقد شده بود که اگر انگلیسی‌ها بر عراق حکومت کنند، عراق را به بهشت تبدیل می‌نمایند و حتی یک وجب خرابی باقی نمی‌ماند و این آبادانی دوران‌های اولیه و زمان باغ‌های معلق بابل را زنده خواهد کرد. با این تمهیدات بود که زمانی انگلستان با کشتی‌های جنگی خود از فاو به بصره حمله نمود، بزرگان عراقی در ظاهر با ترک‌های عثمانی و در باطن قلوب‌شان متوجه انگلیسی‌ها بود. وقتی کار بالا گرفت، مردم فکر می‌کردند که با روی کار آمدن دولت جدید، سعادت را برای آنها به ارمغان می‌آورد. این بود که ترک‌ها را طرد نمودند؛ در حالی که آنان در هر حال مسلمانان بودند. به هر حال، اگر مساعدت و انقلابات پی درپی عراقی‌ها بر ضدترک‌ها بویژه در نجف و حله نبود، امکان غلبه انگلستان بر عراق فراهم نمی‌شد. در همان روزها، یکی از بزرگان انگلیسی در حضور عموم عراقی‌ها در یک سخنرانی اعلام کرد: ما آزادکننده شما هستیم و نه فاتح بر شما؛ ما آبادکننده کشور شما هستیم نه استعمارکننده. اما در اثر گذشت زمان، عراقی‌ها آنچه که یافتند، انتقال از بد به بدتر بود. اما عمران آنها، صحرا بعد صحرا، خشکی بعد از خشکی، بیابان بعد از بیابان... این مطالب گفته شده، اشاره کوتاهی بود برای اینکه بدانیم عراق بعد از داخل شدن آزادکنندگان(!) و آبادکنندگانش(!) به چه چیزی رسید؟
سفیر پاسخ داد: شما به ما گفتید که بیایید و ما را از دست ترکان خلاص کنید. پس ما آمدیم و اموالمان و جان‌های مردان‌مان را که قبرهای‌شان در بلاد شما گواهی آن است، در این راه بذل نمودیم؛ [و] آنگاه که خواستیم کشور شما را آباد کنیم و همه فرزندان‌تان را تربیت کنیم، شما در مقابل، انقلاب پی درپی علیه ما انجام دادید و طلب استقلال نمودید و گفتید که می‌خواهیم خودمان در کشورمان حکومت نماییم و ترقی و حکومت را خودمان تجربه کنیم. پس ما هم اینها را به شما عطا نمودیم؛ لذا کوتاهی در آبادانی و عمران اگر شده است، ملامت و سرزنش آن بر خود شما خواهد بود نه بر ما.  پس امام تبسمی نمود و گفت که من با تو از واقعیات سخن گفتم و از بطن مسائل با تو گفت‌وگو نمودم؛ و اما گویی تو با من به نحو مغالطه سفسطه سخن می‌گویی و با پشت‌سر هم اندازی و با پیچیدگی و ابهام پاسخ می‌دهی...
نقد لیبرالیسم غرب در نامه آیت‌الله شیخ‌الشریعه به فرماندار انگلیسی عراق
متن تاریخی این قسمت مربوط می‌شود به دوران انقلاب عراق که در آن انقلابیون شیعه تحت فرمان علمای دینی، علیه سلطه انگلستان قیام کرده بودند. در این زمان، بویژه بعد از رحلت مرحوم آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی، فرماندار انگلیسی عراق کلنل ولسن نامه‌ای خطاب به آیت‌الله شیخ‌الشریعه اصفهانی- رهبر انقلاب مردم عراق- سرنوشت و در آن از عدالت و لیبرالیزم و آزادی غربی سخن به میان می‌آورد. متن این نامه و جواب تاریخی مرحوم شیخ که نشان گویای دیگری است از نقد تفکر غرب و افشای تناقض اندیشه و سیاست مغرب زمین و اروپا در بلاد اسلامی، پایان بخش این کتاب است:
«نامه لی‌تی ولسن، فرماندار کل عراق
حضور حضرت شیخ‌الشریعه اصفهانی
پس از تقدیم سلام و استعلام از صحت آن حضرت، امیدواریم نامه‌ای را که به وسیله آن، احساسات دوستی و تبریکات صمیمانه به مناسبت مقام قبیح و شرف رفیع که هم اکنون شما حائزید و پیشوایی مسلمین را بر عهده دارید تقدیم نموده بودیم، رسیده باشد. ولی در حقیقت مرتبه عالی در روزها مستوجب تسلیت است، نه تبریک.
ادامه دارد
منبع: کتاب مشروطه‌شناسی، نشر آرما