در روزهای ابتدایی ریاست‌جمهوری ریچارد نیکسون، او به «باب هالدمن» رئیس کارکنان کاخ سفید گفت استراتژی‌اش برای پایان دادن به جنگ ویتنام، این است که تهدید به استفاده از بمب اتم کند. او بیان کرده بود تهدیدهای هسته‌ای آیزنهاور در سال 1953 میلادی باعث پایان یافتن جنگ بین 2 کره شد و او نیز برنامه دارد تا تهدید به استفاده از بالاترین میزان فشار نظامی را در دستور کار خود قرار دهد. نیکسون نام این سیاست را تئوری «مرد دیوانه» گذاشت. او می‌خواست ویتنامی‌ها باور کنند او «هر کاری برای پایان دادن به جنگ انجام می‌دهد». دنیل الزبرگ، نویسنده ضدجنگ و تحلیلگر نظامی آمریکا در دهه 70 میلادی که بخشی از فایل‌های سری پنتاگون را نیز منتشر کرد و بدین ترتیب به یکی از بزرگ‌ترین افشاکننده‌های آمریکایی تبدیل شد، سال 1959 در سمیناری در دانشگاه هاروارد که از قضا با حضور هنری کیسینجر برگزار شده بود، این تئوری را مطرح کرد. الزبرگ این تئوری را «استفاده سیاسی از دیوانگی» خواند و تاکید کرد هر نوع تهدیدی زمانی ‌که تصور شود تهدید‌کننده دیوانه است و نمی‌تواند تصمیمات منطقی بگیرد، قابل اعتناتر و معتبر می‌شود.
الزبرگ اما تصور هم نمی‌کرد زمانی برسد که برخی روسای جمهور آمریکا آنقدر از این سیاست که زمانی تنها به عنوان تئوری بیان شده بود، خوش‌شان بیاید که سعی کنند چهره‌ای دیوانه و غیرمنطقی از خود برجا بگذارند. هنری کیسینجر 10 سال بعد از این کنفرانس علمی، به عنوان مشاور امنیت ملی نیکسون انتخاب شد و به بیان خودش «در سیاست بیشتر از هر کس دیگری از الزبرگ آموخته است». کیسینجر در کتابش با عنوان «تسلیحات هسته‌ای و سیاست خارجی» از «استراتژی ابهام» در گفت‌وگوها و مذاکرات درباره استفاده از سلاح‌های هسته‌ای حمایت کرد. نوشته‌های کیسینجر در دهه 1950 میلادی بیانگر این اعتقاد او برای نیکسون و دیگر روسای جمهور آمریکا بود که «قدرت، تا زمانی که کسی نخواهد از آن استفاده کند، قدرت نیست». البته نیکسون در نهایت در ویتنام از بمب اتم استفاده نکرد اما تهدید استفاده از بمب اتم  یا هر اقدام دیوانه‌وار دیگری همچنان در دستور کار او و روسای جمهوری که به این تئوری علاقه‌مند بودند، قرار گرفت.
سال‌ها بعد اما رئیس‌جمهوری در آمریکا بر سر کار آمد که در ابتدای دوران فعالیتش تحلیلگران سیاسی بر این عقیده بودند او مناسب فرماندهی کل قوا در ایالات متحده نیست. از این منظر، او خوش‌گذرانی افراطی و مهارنشدنی بود که علاقه‌ای به در نظر گرفتن عواقب اقداماتش نداشت. سبک زندگی شخصی او، سیاست‌های شخصی‌اش، یاوه‌گویی‌های توئیتری‌اش و اقدامات سیاسی‌اش که نشان‌دهنده خودشیفتگی بیش از حد او است، نگرانی درباره آینده دیپلماسی خارجی آمریکا را افزایش می‌داد. برخی عقیده دارند دونالد ترامپ تئوریسین نیست و اصولاً نباید نام تئوری مرد دیوانه یا «مد من» نیکسون و کیسینجر به گوشش خورده باشد. از این منظر او واقعاً دیوانه است. دیوانه‌ای که دیوانه‌ای دیگر به نام جان بولتون را برای پست مشاور امنیت ملی خود انتخاب کرده است!
اتحادیه ابلهان!
اگر این مساله را قبول داشته باشیم که ترامپ دیوانه است و بولتون را که دیوانه‌تر از خودش است، در سمت ریاست شورای امنیت ملی‌اش گذاشته است، آنگاه باید نگرانی‌های زیادی درباره اوضاع جهان داشته باشیم. «ملوین گودمن» در سایت تحلیلی کانترپانچ، اشاره می‌کند که به گفته روزنامه‌نگاران و نزدیکان ترامپ، او و جان بولتون، گفت‌وگوهای غیرمسؤولانه‌ای درباره سلاح‌های هسته‌ای داشته‌اند. ترامپ به رسانه‌ها گفته است «داشتن سلاح‌های هسته‌ای اگر قرار نباشد از آنها استفاده کنیم، بی‌معنی است!» بولتون هنوز هم از حمله آمریکا به عراق در سال 2003 و استفاده از نیروی نظامی علیه کره‌شمالی و ایران دفاع می‌کند. او نقش مهمی در قانع کردن سازمان‌های اطلاعاتی در دوران بوش برای حمله به عراق داشت. او در عین حال به عنوان سفیر ایالات متحده در سازمان ملل، از اطلاعات غلط برای گمراه کردن اعضای مجمع عمومی سازمان ملل و شورای امنیت درباره سوریه، کوبا و ایران استفاده می‌کرد. همه اینها بدین معنی است که تئوری «مرد دیوانه» درباره او صادق است.
تقلید از نیکسون
در اینکه ترامپ در سیاست‌های خارجی‌اش بشدت طرفدار تقلید کردن از نیکسون است شکی نیست. مصداق بارز این ادعا تقلید او از نیکسون برای سرازیر کردن سلاح و رونق دادن به اقتصاد آمریکا با استفاده از فروش تسلیحات به کشورهای خاورمیانه است. نیکسون که در زمان جنگ سرد بشدت به دنبال رویارویی با شوروی سابق بود، محمدرضا پهلوی را با «کمونیسم و شوروی‌هراسی» به دام معامله نفت با سلاح کشاند. او که ایران را به پادگان منطقه تبدیل کرده بود، آنقدر معاملات تسلیحاتی با ایران امضا کرد که صدای اعتراض دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان در کنگره آمریکا با هم بلند شد. معاملات تسلیحاتی نیکسون با یکی از بزرگ‌ترین ناقضان حقوق بشر در خاورمیانه به قدری زیاد بود که در نهایت پهلوی دوم را به این نتیجه رساند که تا آمریکا و حمایت روسای جمهورش را دارد نباید درباره قدرت داخلی‌اش به شک بیفتد. همین رویه اکنون درباره عربستان اتفاق افتاده است. همان‌طور که دولت آمریکا تا آخرین لحظه از حکومت طاغوتی پهلوی در ایران حمایت کرد، ترامپ نیز به دلیل همین معاملات تسلیحاتی بی‌حد و مرز و پروژه‌های «ایران‌هراسی» تا آخرین لحظه از محمد بن‌سلمان و فعالیت‌های جنایتکارانه‌اش دفاع می‌کند. ترامپ سعی دارد سیاست نیکسون در قبال ایران را هم اینک در برابر عربستان اجرایی کند و روی دیوانه‌اش را به ایران، چین، روسیه و حتی کشورهای اروپایی نشان دهد. نیکسون هم البته در سیاست خود چندان موفق نبود.
او با اینکه به شوروی و چین سفر کرد تا به جنگ سرد پایان دهد اما فروش تسلیحاتش به کشورهای همسایه شوروی و رویارویی‌های دیگرش با شوروی در نهایت در سال 1975 باعث بدتر شدن وضعیت جنگ سرد شد. این کار برخی تحلیلگران را به این نتیجه رساند که نیکسون در حالی که می‌خواست پایان‌دهنده جنگ سرد باشد، خود آغاز‌کننده دوره دوم جنگ سرد شد! ترامپ نیز اگرچه در ابتدای فعالیتش بیان می‌کرد می‌خواهد به بحران اتمی کره‌شمالی پایان دهد اما به احتمال زیاد خود آغاز‌کننده بحران دیگری در روابط با کره‌شمالی خواهد شد.
با این حال تحلیلگران دیگری مانند تحلیلگر سیاسی مجله فوربس بر این عقیده‌اند که تئوری مرد دیوانه نیکسون چندان هم درباره ترامپ مصداق ندارد. آنها معتقدند ترامپ شاید در دل می‌خواهد از نیکسون الگو بگیرد اما مطمئناً در این کار موفق نبوده است. ترامپ در دوران کمپین انتخاباتی‌اش بیان کرده بود از اینکه ایالات متحده در سیاست خارجی‌اش بشدت «قابل پیش‌بینی» شده است، بیزار است. او معتقد بود آمریکا باید «غیرقابل پیش‌بینی» باشد. دونالد ترامپ برای نخستین‌بار این سیاست را در مقابل تجارت با کره‌جنوبی  پیاده کرد و نمایندگان رئیس‌جمهور آمریکا در این کشور بیان کرده بودند «این مرد آنقدر دیوانه است که هر لحظه ممکن است توافق‌های تجاری را بر هم بزند». درباره مسائل اقتصادی باید گفت او واقعاً دیوانه اجرایی کردن خواسته‌ها و برنامه‌هایش به هر قیمت ممکن است، چرا که تهدیدهایش برای بیرون آمدن از توافقات تجاری را یکی پس از دیگری اجرایی کرد. او تعرفه واردات کالاها را بالا برد، وارد جنگ تجاری با چین و روسیه شد و توافق تجارت آزاد آمریکای شمالی را با کانادا بر هم زد.
تهدید دیوانه‌وار، مذاکره عاقلانه؟
از این منظر اما باید محدودیت‌هایی را نیز برای اجرای تئوری «مد من» در نظر گرفت. اگر بعد از اجرایی کردن تهدیدها قرار است مذاکره‌ای شکل گیرد، باید این درخواست‌ها در مذاکره به نحوی باشد که بتوان آنها را عاقلانه خواند. نمی‌توان با همان تهدیدات دیوانه‌وار، گفت‌وگوهای دیوانه‌وار داشت و نتایج دیوانه‌کننده را انتظار نداشت. به همین ترتیب گمان می‌رود مذاکرات بعدی ترامپ درباره مسائل تجاری یا سیاسی نمی‌تواند به همان دیوانه‌واری تهدیدهای ابتدایی‌اش باشد. اگر از این چشم‌انداز به ماجرای تئوری مورد علاقه ترامپ نگاه کنیم، می‌توانیم علت ناتوانی او در مقابل کره‌شمالی و ایران و همچنین علت توئیت‌های دیوانه‌وارش در این باره را نیز متوجه شویم. ترامپ می‌داند تئوری مرد دیوانه نیکسون باید به صورت نصفه و نیمه اجرایی شود. تهدیدات و اولتیماتوم‌های دیوانه‌وار نمی‌تواند به مذاکرات وحشیانه ختم شود و راه‌حل‌ها باید منطقی باشد. به همین دلیل نیز مذاکرات با کره‌شمالی به درازا کشیده و احتمال اینکه این مذاکرات در نهایت به همان گرفتن عکس‌های یادگاری ترامپ و رهبر کره‌شمالی ختم شود، بسیار زیاد است!

نقشه مرد دیوانه برای ایران تا کجا پیش می‌رود؟
چهل‌وپنجمین رئیس‌جمهور آمریکا از همان ابتدای دوران نامزدی برای انتخابات ریاست‌جمهوری بارها اعلام کرده بود توافق هسته‌ای اوباما با ایران را به هیچ عنوان قبول نداشته و به دنبال «توافقی بهتر» با ایران است. او اردیبهشت سال جاری از برجام بیرون آمد. بسیاری از تحلیلگران بین‌المللی عقب‌نشینی ترامپ از برجام و تهدید ایران به اعمال تحریم‌های گسترده و بازگرداندن تحریم‌های قبلی را از جمله اقداماتی می‌دانند که ترامپ در جهت اجرای تئوری «مرد دیوانه» در قبال ایران به کار می‌برد. با این حال این سؤال مطرح است: هدف رئیس‌جمهور آمریکا از ابتدا چه بوده است؟ ترامپ از همان ابتدا از اینکه برجام قرار بود به تحریم‌ها پایان دهد، ناراضی بود. او با این حال به این موضوع اشاره‌ای نمی‌کرد که در دوران ریاست‌جمهوری اوباما هم تحریم‌ها برداشته نشد و جان کری و دوستانش در وزارت خارجه آمریکا سعی می‌کردند با پیشبرد دیپلماسی «وقت‌کشی» ایران را برای لغو تحریم‌ها به دولت بعدی آمریکا حواله دهند یا از فرصت برجام استفاده کرده و خواسته‌های دیگرشان را مطرح کنند. برای نخستین‌بار در همان دولت اوباما و وزارت خارجه جان کری بود که علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی از اصطلاح «دبه کردن» برای توصیف رفتار دولت اوباما در قبال اجرای تعهداتش در برجام یاد کرد. در همان زمان مسؤولان دولت روحانی و وزیر امور خارجه نیز بارها اعلام کردند اوباما به تعهداتش عمل نمی‌کند. ماجرای ممانعت آمریکا از همکاری بانک‌های اروپایی با ایران در همین رفتار خلاصه می‌شد. سفر دوره‌ای وزیر و معاونان خزانه‌داری آمریکا به کشورهای اروپایی و تکرار جمله «ایران برای معامله تجاری مقصد خوبی نیست» در زمان دولت اوباما انجام شد. جان کری نیز در نشستی که با روسای بانک‌ها در لندن داشت، در همان زمان اعلام کرد به بانک‌های مهم و بزرگ دنیا تضمین نمی‌دهد در صورت از سر‌‌‌گیری همکاری‌های خود با ایران، از سوی دولت آمریکا تحریم نشوند.
با این حال استراتژی دولت ترامپ در برخورد با ایران با استراتژی مذاکره دموکرات‌ها بشدت متفاوت بود. ترامپ به دنبال این است توصیه‌های دوستان عرب و صهیونیستش را در منطقه اجرایی کند. او سعی داشت با بازگرداندن تحریم‌ها به وضعیت قبلی و به کار بردن تحریم‌های جدید هوشمندانه فشار را همچنان روی ایران نگه دارد تا بلکه شاهد عقب‌نشینی ایران در مسأله توانمندی‌های دفاعی و موضوعات منطقه‌ای نیز باشد. او می‌خواست هم برجام را لغو کند و هم گلابی‌هایش را بخورد! او به دنبال متعهد کردن ایران به ادامه اجرای برجام و تعطیل کردن فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان و در عین حال ادامه دادن به سیاست‌های تحریم و فشار بر جمهوری اسلامی بود که با خروج از برجام به هر دوی این اهداف رسید. اینکه در یک روز (روز چهارم نوامبر سال جاری) 300 مورد به تحریم‌های ایران اضافه شد، رکوردی بود که ترامپ از خود به جا گذاشت. در این راستا اما استثنا قائل شدن درباره خرید نفت ایران برای تعدادی از کشورهای اروپایی، چین و هندوستان و پیاده کردن نظام تخفیفات تحریمی به صورت قطره‌چکانی، تنها به دلیل این بود که ایران انگیزه کافی برای ادامه برجام و مذاکراتش با کشورهای اروپایی داشته باشد. در این صورت ایران به نقطه خروج از برجام نمی‌رسید اما در حال این استثنا‌ها تأثیر ملموسی بر بهبود وضعیت اقتصادی ایران نیز نداشته است.
استفاده از تئوری مرد دیوانه در قبال ایران یعنی تهدید کردن ایران به انجام دادن اقدامات غیر قابل پیش‌بینی. در پیش گرفتن این تئوری زمانی موضوعیت داشت که ایران همچنان به برنامه‌های هسته‌ای خود ادامه می‌داد؛ یعنی دقیقاً اقدامی که کره‌شمالی انجام داده است اما برنامه ترامپ، ناچار کردن ایران به خروج از برجام نبود. برنامه او خروج آمریکا از برجام با حفظ حضور ایران در این توافق بود، یعنی بازگرداندن فشار و تعطیلی همزمان برنامه هسته‌ای ایران. ترامپ از نوشتن توئیت‌‌های تند علیه ایران هم همین هدف را دنبال می‌کرد، یعنی تلاش برای باقی ماندن ایران تحت فشار بین‌المللی. به همین ترتیب نه‌تنها می‌توان بیانیه‌ها و اقدامات تند ترامپ علیه ایران را بعد از عقب‌نشینی از برجام تحلیل کرد، بلکه می‌توان رویکرد جدید او در نپرداختن زیاد به مسأله ایران در توئیت‌‌های روزانه‌اش را هم تحلیل کرد. ترامپ پس از خروج از برجام و مشاهده تداوم حضور ایران در این توافق، مرحله بعدی را که طرح مطالبات بیشتر بود کلید زد. او بعد از اینکه همکاری دولت ایران با اروپا را برای حفظ این قرارداد مشاهده کرد، به این نتیجه رسید که حالا زمان آن است که حرکت بعدی را نیز انجام داده و به مسأله دفاعی ایران یا سیاست‌هایش در منطقه بپردازد و در عین حال از حسن روحانی به عنوان «مرد دوست‌داشتنی» یاد کند؛ تعریفی که برای ترغیب دولت ایران برای تن دادن به امتیازدهی بیشتر تعبیر می‌شود.
اینها همه یعنی تئوری مرد دیوانه اساسا نقشی در استراتژی ترامپ علیه ایران ندارد.
پالس‌های رفتاری دولت روحانی به ترامپ
نکته جالب توجه درباره نوع رویارویی ترامپ با ایران این است که می‌توان بسادگی به این نتیجه رسید که ترامپ نه احمق است نه دیوانه. او می‌خواست تحریم‌ها را بدون هیچ فشار بین‌المللی بازگردانده و ایران را نیز از ادامه فعالیت‌های هسته‌ای‌اش باز دارد که تا حدودی به اهدافش هم رسید. نکته جالب در این‌باره نوع آرایش سیاسی دولت ایران در زمین بازی توافق هسته‌ای و برخوردش با خروج آمریکا از برجام است. نگاهی به گذشته روابط ایران و آمریکا در دوران مذاکرات هسته‌ای نشان می‌دهد رفتار دولت روحانی در برجام، دولتمردان آمریکا را به این نتیجه رساند که سیاست فشار و «دیپلماسی اجبار» علیه ایران جواب می‌دهد. رفتار دولت روحانی در حین برجام و بعد از آن این پیام غلط را به حاکمیت آمریکا مخابره کرد که دولت ایران برای مدیریت کشور، بویژه مدیریت اقتصادی هیچ راهبردی جز توافق با آمریکا ندارد. بر این اساس هیأت حاکمه آمریکا به این نتیجه رسید که دولت ایران بشدت نیازمند توافق است و این را یک پاشنه آشیل برای دولت ایران تصور کرده و همان نقطه ضعف را که از تریبون‌های تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری یازدهم هم بیان شده بود، نشانه رفتند.
این نوع برخورد با آمریکا و اصرار به رسیدن به توافق با «کدخدا» دقیقاً بر خلاف برآورد آمریکایی‌ها از مذاکرات هسته‌ای با ایران بود کما اینکه جان کری چند هفته بعد از توافق برجام، در کمیته روابط روابط خارجی سنا صراحتاً اذعان کرد تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران کم‌کم کارکرد خود را از دست می‌دادند و توافق بهترین راه برای از هم نپاشیدن ستون تحریم‌ها بود. اما این رفتارها باعث شد دولت آمریکا تصوری خلاف چیزی که بر اساس تئوری‌های مطرح روی میز داشت، داشته باشد.
 

نشریه نیو ریپابلیک
استراتژی دیوانه معرفی کردن ترامپ شبیه به تئوری مرد دیوانه ریچارد نیکسون است اما باید گفت احمقانه‌تر از آن است! کارمندان کاخ سفید و شخص ترامپ سعی دارند در افکار عمومی اینگونه وانمود کنند که ترامپ دیوانه است. او از این طریق می‌خواهد راهی برای مذاکره با کره‌شمالی و دیگر کشورهای مورد نظرش پیدا کند. توئیت‌‌های او دقیقاً در همین راستا پیش می‌روند اما این روند تنها اشاره‌ای بی‌ارزش و بی‌کلاس به تئوری مرد دیوانه نیکسون است! نیکسون اینطور وانمود می‌کرد که می‌تواند از بمب اتم علیه دشمنان آمریکا استفاده کند و از این بابت هیچ شرمندگی‌ای احساس نمی‌کند اما ترامپ به‌شخصه می‌داند برخلاف آنکه می‌گوید انگشتش روی دکمه قرمزرنگ استفاده از سلاح‌های هسته‌ای است اما نمی‌تواند چنین کاری انجام دهد. نیکسون هم اشتباه می‌کرد و ویتنامی‌ها می‌دانستند که او از سلاح هسته‌ای در ویتنام استفاده نمی‌کند. در مقابل اما درباره تهدیدات ترامپ همه می‌دانند او حتی توانایی چنین اقداماتی را نیز ندارد!
فارین‌پالیسی
در کمپین انتخاباتی سال 2016، رسانه‌ها عاشق غیر قابل ‌پیش‌بینی بودن ترامپ بودند و هر روز اخباری از او و اقداماتش منتشر می‌کردند که تمام مردم را شگفت‌زده می‌کرد. او زمانی که رئیس‌جمهور ایالات ‌متحده شد فکر کرد از همین استراتژی که اتفاقاً باعث پیروزی او در انتخابات شده بود، استفاده کند؛ آن هم نه‌تنها در بعد ملی، بلکه در بعد بین‌المللی. او بارها ثابت کرده است سیاست خارجی غیر قابل ‌پیش‌بینی را بیشتر از همه می‌پسندد. با این‌حال ملاحظاتی را نیز در این‌باره باید لحاظ کرد. در روابط بین‌الملل اگر شریک قابل ‌اطمینانی نباشید، هیچ‌کدام از متحدان‌تان در کنار شما باقی نخواهند ماند. اگر ترامپ می‌خواهد آمریکا قدرت غالب در عرصه بین‌الملل باقی‌مانده و منافع آمریکا در تمام دنیا محفوظ بماند، باید به اعتبار آمریکا اضافه کند، باید سیاست خارجی را به‌گونه‌ای تنظیم کند که آمریکا قابل پیش‌بینی‌ترین کشور جهان باشد. غیرقابل‌پیش‌بینی بودن، هیچ‌وقت به معنای رسیدن به اهداف نبوده است.
نیویورک‌تایمز
تا امروز دیگر کاملاً مشخص ‌شده است که دونالد ترامپ سیاست خارجی را به‌عنوان ادامه و زائده‌ای از دنیای تجارت می‌داند. در هر دو دنیا نیز نمی‌توان با سیاستی که ترامپ هم‌اکنون در پیش گرفته است به جایی رسید. نه در عالم تجارت و اقتصاد و نه در عالم سیاست نمی‌توان تجار و رهبرانی مانند کیم جونگ اون را بدون خواست آنها مجبور به همکاری و مذاکره کرد؛ این راه هم برای منافع ترامپ و هم منافع دوستانش بشدت خطرناک است. تاکنون چندین تن از مقامات دولت ترامپ اذعان کرده‌اند او تمایل زیادی به استفاده از تئوری مرد دیوانه نیکسون دارد. تئوری مرد دیوانه مطلب تازه‌ای نیست. تنها یک دلیل وجود دارد که بعد از نیکسون هیچ رئیس‌جمهوری از این ایده استفاده نکرد: این تئوری جواب نمی‌دهد و سیاست خارجه را با بحران مواجه می‌کند.

امید رامز: آنچه می‌خوانید خلاصه و تحلیلی است بر کتاب «هویت؛ نیاز به کرامت و سیاست خشم» جدیدترین کتاب «فرانسیس فوکویاما» که 2 دهه پس از طرح نظریه پایان تاریخ و سیطره لایزال لیبرال- دموکراسی، نوشته است.
۱- فوکویاما به‌رغم اینکه با استناد به آمار، به رشد تولید ثروت و کاهش فقر مطلق از 42 درصد در سال ۱۹۹۳ به 18 درصد در سال ۲۰۰۸ اشاره می‌کند اما اولا اذعان می‌کند این رشد کاملا ناعادلانه و مختص ثروتمندان و تحصیلکرده‌ها بوده و نابرابری اقتصادی را به طرز چشمگیری افزایش داده است؛ ثانیا او می‌پذیرد که این تغییرات در ارتباط مستقیم با  افزایش نفوذ نئولیبرالیسم در کشورها بوده است.
او می‌نویسد:
«در دهه‌‌های گذشته، سیاست جهانی تحول چشمگیری را تجربه کرد. از اوایل دهه 1970 تا دهه اول قرن بیست و یکم، تعداد دموکراسی‌‌های انتخاباتی در جهان از حدود 35 تا بیش از 110 کشور افزایش یافت. در همان دوره، تولیدات کالا و خدمات در جهان 4 برابر شد و رشد تقریبا در هر منطقه از جهان گسترش یافت. نسبت افرادی که در فقر شدید زندگی می‌کنند، از 42 درصد جمعیت جهان در سال 1993 به 18 درصد در سال 2008 کاهش یافته است اما همه از این تغییرات سود نمی‌برند. در بسیاری از کشورها و بویژه در دموکراسی‌‌های توسعه‌یافته، نابرابری اقتصادی به طرز چشمگیری افزایش یافت، زیرا منافع رشد در درجه اول به ثروتمندان و تحصیلکرده‌ها رسید. در ضربات مهلک بحران مالی جهانی 8-2007 و بحران یورو که سال 2009 آغاز شد، در هر دو مورد، سیاست‌هایی که توسط نخبگان ایجاد شد، رکود اقتصادی، بیکاری بالا و کاهش درآمد را برای میلیون‌ها کارگر به ارمغان آورد».
او ادامه می‌دهد: «در لیبرال- دموکراسی، برابری تحت قانون، برابری اقتصادی و اجتماعی را به‌وجود نمی‌آورد. تبعیض همچنان برای انواع مختلفی از گروه‌ها وجود دارد و اقتصادهای بازار نابرابری‌‌های زیادی را ایجاد می‌کنند. با وجود تولید ثروت عظیم در ایالات متحده و سایر کشورهای توسعه‌یافته، نابرابری درآمد طی 30 سال گذشته به طور چشمگیری افزایش یافته است. بخش‌‌های قابل توجهی از جمعیت آنها از درآمد‌‌های ناچیز رنج می‌برند».
۲- فوکویاما می‌پذیرد نظم تعریف شده‌اش و مفهومی که او 2 دهه قبل به عنوان لازمه تحقق آرمانشهر دولت‌ها و ملت‌ها با نام «لیبرال- دموکراسی» تعریف می‌کرد، شکست خورده و فروپاشیده است: «در نهایت، این تغییرات جهان را به سمت یک نظم جهان‌شمول مبتنی بر جامعه باز و لیبرال سوق ‌داد که پس از مدتی شروع به فروپاشی و بازگشت به عقب کرد».
۳- فوکویاما اذعان می‌کند دیگر آمریکا و اروپا در حوزه اقتصاد سیاسی الگوی مطلوب بسیاری از کشورهای جهان نیستند و آنها در پی به‌کارگیری مدل‌های سیاسی و اقتصادی دیگری هستند: «از آنجا که ایالات متحده و اتحادیه اروپایی نمونه‌‌های برجسته‌ای از دموکراسی لیبرال بودند، این بحران‌ها به اعتبار این نظام‌ها آسیب جدی وارد کرد. به طوری که در سال‌‌های اخیر، تعداد دموکراسی‌ها کاهش یافته است و دموکراسی تقریبا در تمام مناطق جهان به عقب رانده شده است. در عین حال، بسیاری از کشورهای اقتدارگرا، به رهبری چین و روسیه، تبدیل به مدعی شده‌اند. بعضی از کشورها که در دهه 1990 به نظر می‌رسید دموکراسی‌‌های لیبرال موفقی هستند، از جمله مجارستان، لهستان، تایلند و ترکیه به سمت اقتدارگرایی عقبگرد کرده‌اند. شورش‌‌های اعراب در سال‌های 2010 و 2011 دیکتاتوری را در سراسر خاورمیانه متوقف کرد اما نتوانست دموکراسی را به جای آن بنشاند؛ رژیم‌‌های مستبد به قدرت رسیدند و جنگ‌‌های داخلی عراق، لیبی، سوریه و یمن را فراگرفت».
۴- مهم‌تر اینکه به اذعان فوکویاما و مطابق روندی که طی سال‌های اخیر در اروپای غربی و آمریکا شاهد بوده‌ایم، نئولیبرالیسم حتی در کشورهایی که مهد این مدل اقتصاد سیاسی محسوب می‌شوند یعنی آمریکا و انگلیس نیز محبوبیت خود را از دست داده و در عوض این راست‌های افراطی بوده‌اند که ظهور و بروز داشته و جریان‌های اصلی سیاسی و اقتصادی این کشورها را به چالش کشیده‌اند: «شگفت‌آورتر و شاید مهم‌تر از کشورهای دیگر، موفقیت ناسیونالیسم پوپولیستی در انتخابات سال 2016 توسط 2 نظام مبتنی بر لیبرال- دموکراسی قدیمی یعنی آمریکا و بریتانیا بود؛ در بریتانیا رای‌دهندگان تصمیم به ترک اروپا گرفتند و در ایالات متحده دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور برگزیده شد».
۵- به باور فوکویاما در یک سطحی، ریشه نارضایتی‌های اخیر مردم در کشورهای مختلف اروپا و آمریکا و بحران‌های سیاسی موجود، ناشی از مشکلات اقتصادی و سختی معیشت بوده است: «این شیفت ضمن اضمحلال بسیاری از باورهای سنتی لیبرال‌ها، نوعی بازگشت به تئوری کارل مارکس نیز هست که ریشه همه کشمکش‌ها و درگیری‌های سیاسی را تضادهای اقتصادی می‌دانست [تضاد بین ضعیف و قوی در کمون اولیه، تضاد بین ارباب و برده در دوره برده‌داری، تضاد بین دهقان و فئودال در دوره فئودالیسم، تضاد بین بورژوازی و پرولتاریا در دوره بورژوازی]».
وی اما معتقد است ریشه اصلی نارضایتی‌ها و چالش‌های سیاسی در واقع به مسائل بسیار عمیق‌تر یعنی «دغدغه‌های هویتی» بازمی‌گردد. فوکویاما می‌نویسد:«هرچند همه این تحولات به نوعی به تغییرات اقتصادی و تکنولوژیک و عقبگرد از جهانی شدن (Globalization) مربوط بود اما ریشه اساسی همه آنها در واقع ظهور یک پدیده متفاوت به نام «سیاست‌های هویتی» است. سیاست‌های قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم غالبا توسط مسائل اقتصادی تعریف می‌شد. دغدغه چپ‌ها، سیاست متمرکز بر کارگران، اتحادیه‌‌های کارگری، برنامه‌‌های رفاه اجتماعی و سیاست‌های توزیع مجدد بود و در مقابل، راست‌ها عمدتا به کاهش حجم دولت و ارتقای بخش خصوصی علاقه‌مند بودند. با این حال، امروز سیاست، بیش از آنکه با نگرانی‌های اقتصادی یا ایدئولوژیک چپی یا راستی تعریف شود با دغدغه‌های هویتی مواجه و از آن متاثر شده است. در حال حاضر، در بسیاری از کشورهای دموکراتیک، چپ‌ها کمتر روی ایجاد برابری اقتصادی گسترده و بیشتر بر ترویج منافع طیف وسیعی از اقلیت‌های قومی، مهاجران، پناهندگان، زنان و مردم محلی تمرکز می‌کنند. راست‌ها، در عین حال، ماموریت اصلی خود را حفاظت وطن‌پرستانه از هویت ملی سنتی که اغلب با نژاد، قومیت یا مذهب مرتبط است، تعریف کرده‌اند».
او ادامه می‌دهد: «در بسیاری از کمپین‌های انتخاباتی مبتنی بر سیاست‌های هویتی مانند کمپین «مدیران زن در سیلیکون‌ولی» [مرکز شرکت‌های انفورماتیک بزرگ جهان در کالیفرنیای آمریکا] و همچنین ستاره‌‌های زن هالیوودی، در طبقات بالای هرم توزیع درآمد قرار دارند و دغدغه عدالت اقتصادی نداشته‌اند... بنابراین فقدان هویت بیش از فقدان امکان برخورداری اقتصادی از منابع، مردم را در معرض دگرگونی قرار داده است».
۶- بسیاری از رهبران جدید جهان با محور قرار دادن همین موضوعات هویتی و مبتنی بر کرامت، نظیر برابری حقوق سیاه‌پوستان و مبارزه با نژادپرستی، حمایت از حقوق زنان و مبارزه با خشونت جنسی علیه زنان موفق شدند در انتخابات آرای شهروندان را جذب کنند. آنها گروه‌هایی از جامعه را- که تعدادشان هم کم نبوده- با خود همراه کرده‌اند که به این باور رسیده‌اند هویت آنها اعم از ملیت، مذهب، قومیت و جنسیت آنها به رسمیت شناخته نشده است: «در آمریکا جنبش سیاه‌پوستان که در سال‌های اخیر بیشتر قربانی تبعیض نژادی بوده‌اند و هر روز بر تعداد کشتگان غیرعادلانه آنها در درگیری با پلیس افزوده می‌شود و زنانی که در سراسر ایالات متحده در دانشگاه‌ها، ادارات، مراکز نظامی، سینما و بخش‌های مختلف کشور قربانی یک اپیدمی آزار و اذیت جنسی شده‌اند و به این باور رسیده‌اند که همسالان مردشان به آنها نه با نگاهی برابر که به عنوان کالای جنسی می‌نگرند و بسیاری از کسانی که به ترامپ رای دادند، مشتاق بازگشت گذشته‌ای بودند که جایگاه، حقوق، کرامت و منزلت‌شان مورد احترام قرار می‌گرفت. «سیاست هویتی» دیگر یک پدیده جزئی و کم‌اهمیت با دامنه شمولیت محدود نیست؛ بلکه سیاست هویتی تبدیل به یک مفهوم مهم و اساسی شده که بیشتر آنچه را که در جهان اتفاق افتاده و در حال وقوع است توضیح می‌دهد. بنابراین، دموکراسی‌های لیبرال مدرن در معرض چالش‌‌های جدی قرار گرفته‌اند».
۷- در بین رهبران و جریان‌هایی که طی سالیان اخیر در مناطق مختلف اروپا و آمریکا مورد استقبال قرارگرفته‌اند، نام گروه‌های راست افراطی بیش از دیگران به چشم می‌خورد. در آمریکا، فرانسه، آلمان، سوئد، برزیل و بسیاری کشورهای دیگر جریان‌های راست افراطی تقویت شد و در انگلیس رای اکثریت به بریگزیت نمادی از ملی‌گرایی و مخالفت با جهانی‌شدن تلقی ‌شد.
فوکویاما می‌نویسد: «تهدیدهایی که مردم نسبت به وضعیت اقتصادی خود درک کرده‌اند علت ظهور ناسیونالیسم پوپولیستی در ایالات متحده و سایر نقاط جهان را بخوبی توضیح می‌دهد. طبقه کارگر آمریکایی که با عنوان افرادی با تحصیلات دبیرستان یا کمتر تعریف شده است، در دهه‌‌های اخیر با بیکاری مواجه بوده است. این نه‌تنها در رکود یا کاهش درآمد و شغل، بلکه در بروز آسیب‌های اجتماعی نیز منعکس شده است. برای آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار این روند در دهه 1970و دهه‌‌های پس از مهاجرت بزرگ آغاز شد؛ زمانی که سیاه‌پوستان به شهرهای شیکاگو، دیترویت و نیویورک نقل مکان کردند و بسیاری از آنها در صنعت فولاد و صنعت خودرو حضور یافتند. ولی از آنجایی که این بخش‌ها با رکود و بحران مواجه شدند این طبقه بتدریج شغل‌های خود را از دست دادند که نتیجه آن علاوه بر کاهش درآمد، بروز یک‌سری مشکلات اجتماعی نظیر افزایش نرخ جرم و جنایت، مصرف و فروش موادمخدر و بدتر شدن زندگی خانوادگی شد که باعث انتقال فقر از یک نسل به بعد می‌شد».
۸- فوکویاما در بخشی از کتاب به برخی تبعات بی‌سابقه برنامه‌های اقتصادی آمریکا اشاره می‌کند و می‌نویسد:«سال 2016 مصرف موادمخدر به بیش از 60.000 مرگ و میر منجر شد که 2 برابر تعداد مرگ‌ومیر ناشی از حوادث ترافیکی هر سال در کشور بود. امید به زندگی برای مردان سفیدپوست آمریکایی بین سال‌‌های 2013 تا 2014 کاهش یافت که رخدادی بسیار غیرمعمول برای یک کشور توسعه‌یافته محسوب می‌شود. نسبت فرزندان سفیدپوست کارگر که در خانواده‌‌های تک‌نفره رشد می‌کنند، از 22 درصد در سال 2000 به 36 درصد در سال 2017 افزایش یافت».
۹- فوکویاما معتقد است «جهانی شدن» منجر به تغییرات اقتصادی و اجتماعی شده و بویژه در جوامع مبتنی بر لیبرال- دموکراسی سبب بروز گوناگونی‌هایی شده که مردم این جوامع خواستار به رسمیت شناخته شدن آنها شده‌اند. فوکویاما هشدار می‌دهد ترتیب اثر ندادن به این تفاوت‌ها و دغدغه‌های هویتی مبتنی بر کرامت و منزلت انسانی، موجب فروپاشی دموکراسی‌های لیبرال و قرار گرفتن جهان در معرض یک کشمکش و درگیری دائمی خواهد شد.
۱۰- به عقیده فوکویاما با عطف به مشکلات موجود، جوامع انسانی مدرن نمی‌توانند از هویت و سیاست‌های هویتی فاصله بگیرند؛ در عوض، این جوامع باید تعریفی وسیع‌تر و یکپارچه‌تر از هویت ملی نسبت به آنچه گروه‌های چپ و راست رادیکال ارائه می‌کنند، ارائه دهند که تنوع واقعی جوامع لیبرال- دموکراتیک را در نظر بگیرد.
او می‌نویسد: «اگر چه منطق سیاست هویت این است که جوامع را به گروه‌های کوچک و خودخواه تقسیم کند اما می‌توان هویت‌های وسیع‌‌‌‌‌‌تر و یکپارچه‌‌‌‌‌‌تر ایجاد کرد که همه آنها را دربر بگیرد... تجربه زندگی می‌تواند تبدیل به یک تجربه ساده شود که فرد را به افراد متفاوتی متصل می‌کند، نه اینکه از آنها جدا کند؛ دولت‌ها و گروه‌های جامعه مدنی باید روی یکپارچگی گروه‌های کوچک‌تر بر کلیات بزرگ و همه‌شمول تمرکز کنند. دموکراسی‌ها نیاز دارند به ترویج آنچه دانشمندان سیاسی «هویت‌های عقیدتی ملی» نامیده‌اند- که نه از ویژگی‌های مشترک شخصی، تجربیات زندگی، روابط تاریخی یا اعتقادات مذهبی ساخته شده باشد، بلکه بر اساس ارزش‌ها و باورهای اصلی مشترک شکل گرفته باشد- بپردازند؛... ایده این است که شهروندان را تشویق به شناسایی آرمان‌های بنیادین کشور خود کنند؛ در غیر این صورت جوامع قابلیت این را دارند توسط رهبرانی گمراه شوند که به آنها می‌گویند ساختار قدرت‌های موجود به آنها خیانت کرده و وجود آنها را نفی کرده».
۱۱- فوکویاما درباره لزوم تغییر سیاست‌های هویتی در اروپا و تغییر تعریف از شهروند به عنوان یکی از الزامات آن می‌نویسد: «مبارزه با سیاست‌های هویتی [تفرقه‌افکنانه] در اروپا باید با تغییر قوانین شهروندی آغاز شود که البته چنین دستور کاری فراتر از توانایی اتحادیه اروپایی است که 28 کشور عضو آن بشدت از منافع ملی خود دفاع می‌کنند و آماده وتوی هرگونه اصلاحات یا تغییرات مهم هستند. بنابراین، هر گونه اقدامی که انجام می‌شود، باید به تنهایی در سطح کشورهای عضو اتفاق بیفتد. برای متوقف کردن برخی از گروه‌های قومی، کشورهای عضو اتحادیه اروپایی قوانین شهروندی‌ای را که بر اساس «حق خون» است- که حق شهروندی را طبق قومیت والدین اعطا می‌کند- باید با قوانین جدیدی که شهروندی را بر اساس «حق زمین» تعیین می‌کند، جایگزین کند و شهروندی [و حقوق شهروندی] را به هر کسی که در قلمرو کشور متولد شده است، اعطا کند. اما در عین حال کشورهای اروپایی نیز باید الزامات سختگیرانه‌ای را برای تصرف شهروندان جدید اعمال کنند؛ چیزی که ایالات متحده سال‌ها انجام داده است. در ایالات متحده علاوه بر داشتن مجوز اقامت دائم در این کشور به مدت 5 سال، انتظار می‌رود شهروندان جدید بتوانند زبان انگلیسی را برای خواندن، نوشتن و صحبت کردن بیاموزند و درکی از تاریخچه دولت ایالات متحده داشته و از شخصیت اخلاقی خوب
- یعنی نداشتن سابقه کیفری- برخوردار باشند و تعهد به اصول و آرمان‌های قانون اساسی ایالات متحده را با ادای سوگند وفاداری به آمریکا نشان دهند. کشورهای اروپایی نیز باید از شهروندان مهاجر جدیدشان انتظارات مشابه ایالات متحده داشته باشند... علاوه بر تغییر الزامات رسمی برای شهروندی، کشورهای اروپایی باید از مفاهیم هویت ملی که بر قومیت مبتنی است فاصله بگیرند». او ادامه می‌دهد: «با وجود اینکه اروپایی‌ها یک تمدن عظیم بومی ایجاد کرده‌اند اما باید شرایطی را فراهم کنند که بتواند مردم را از سایر فرهنگ‌ها نیز- حتی با وجود تمایزات خاص- دربر بگیرد».
۱۲- فوکویاما همچنین به لزوم تدوین سیاست‌های جدید هویتی در آمریکا که همه اقلیت‌ها را در بر بگیرد، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «امروز هویت ملی آمریکایی که پس از جنگ داخلی ظهور کرد، باید در برابر حملات گروه‌های چپ و راست احیا شده و از آن دفاع شود. در جناح راست، ملی‌گرایان سفیدپوست مایل به جایگزین شدن نژاد، قومیت و مذهب به جای هویت اعتقادی ملی هستند و در جناح چپ نیز قهرمانان سیاست‌های هویتی، در حال تضعیف مشروعیت تاریخ آمریکا با ملعبه قرار دادن قربانیان نژادپرستی و تبعیض‌های جنسیتی هستند. چنین نقایصی از ویژگی‌های جامعه آمریکایی است. اگرچه ایالات متحده از تنوع استفاده کرده است اما نمی‌تواند هویت ملی خود را مبتنی بر تنوع ایجاد کند. یک هویت اعتقادی ملی کارآمد باید ایده‌‌های حقیقی نظیر قانونگرایی و برابری انسانی ارائه کند. آمریکایی‌ها به این ایده‌ها احترام خواهند گذاشت».

دامنه اعتراض‌ جلیقه‌زردها در فرانسه به بلژیک هم کشیده شده است. روز شنبه شماری از بلژیکی‌ها با تجمع در مرکز بروکسل خواستار استعفای «شارل میشل» نخست‌وزیر شدند. آنها شعار می‌دادند: «میشل استعفا کن». برخی با پرتاب سنگ و ترقه با پلیس درگیر شدند و پلیس هم در مقابل از ماشین آب‌پاش و گاز اشک‌آور استفاده کرد. فضا به قدری ناآرام بود که ابری از دود محل تظاهرات را فرا گرفته بود. بنا بر گزارش روزنامه انگلیسی اکسپرس، این ناآرامی‌ها باعث شد مقر اصلی کمیسیون اروپا به صورت موقت تعطیل شود و تا زمانی که معترضان عبور کردند به هیچ کسی اجازه ورود یا خروج از این ساختمان داده نشد. صدها نفر از تظاهرات‌کنندگان که به افزایش سوخت و هزینه‌های زندگی اعتراض داشتند اماکن سیاسی در بروکسل را هدف قرار داده بودند و برای کنترل آشوب ایجاد شده، ده‌ها نفر از نیروهای پلیس باتون به دست در محل مستقر شده بودند.

فاطمه شریفی: لقب جوان‌ترین شهید مدافع حرم سهم سیدمصطفی موسوی است. جوان 20 سال و 3 روزه‌ای که اگر واژه شهید را در ذهن‌مان تداعی می‌کردیم چندان با ظاهر او شباهت نداشت. اما سیدمصطفی نه‌تنها در این سن کم خیلی زود به آرزوی عارفان کهنسال رسید، بلکه اگر موهای ژل زده و یک ساعت جلوی آینه ایستادنش را می‌دیدیم، قطعا حکم می‌دادیم که تا شهادت فاصله زیادی دارد. اما این روزها شاید انتشار قطعه‌ای از دابسمش مدافعان حرم در این حکم تغییری به وجود آورده است. روایت‌های واقعی و دور از کلیشه، نه در نبردهای بیرون از مرزهای امروز، بلکه در 8 سال دفاع‌مقدس هم چالشی بود که نویسندگان و تاریخ‌نگاران دفاع‌مقدس با آن مواجه بودند. اما شاید این روزها روایت واقع‌گرایانه‌تری از مدافعان حرم به چشم بیاید. سیدمصطفی موسوی الان به ملکوت رفته و ما در زمین دنبال ردپایش می‌گردیم. «بیست سال و سه روز» یک ردپای کوچک از زندگی سیدمصطفی موسوی است که بتازگی از آن رونمایی شده است. کتابی به قلم سمانه خاکبازان که روایتی از زندگی این شهید را برعهده دارد. با نویسنده این اثر به گفت‌وگو نشستیم و از دلایل رسیدن به بیست سال و سه روز پرسیدیم.
***
  چه چیز در شهید سیدمصطفی موسوی شما را جذب کرد؟ و چه شد که زندگی ایشان را برای روایت کردن انتخاب کردید؟
جوانی و سن کم شهید و مهم‌تر از آن، اینکه چه اتفاقی در یک جوان امروزی رخ می‌دهد که به شهادت فکر می‌کند؟ اینکه یک جوان در 18 سالگی تمام کارها و برنامه‌ریزی‌های زندگی‌اش را طوری چیده که آینده‌اش در جنگ و در دفاع از تقیدات خود و باور‌های دینی‌اش رقم بخورد برای من جذابیت داشت. دلم می‌خواست بدانم در ذهن این جوان چه می‌گذرد. بویژه که این جوان تمام نشانه‌ها و عناصر جوان امروزی را دارد؛ مثلا  اگر در سطح شهر او را می‌دیدیم باور نمی‌کردیم که این جوان یک رزمنده مدافع حرم است. جوانی که از نظر ظاهر کاملا امروزی است؛ به موهای خود می‌رسد، فرمژه می‌زند، یک ساعت جلوی‌ آینه می‌ایستد و خلاصه خیلی به ظاهرش اهمیت می‌دهد. از طرف دیگر باور‌های بسیار قوی دینی هم دارد. این برای من جذابیت داشت و دوست داشتم جوان‌های امروزی بدانند که خیلی چیزها در کنار هم معنا پیدا می‌کند و اینطور نیست که اگر جوانی بخواهد به باور‌ها و اعتقادات خود دسترسی پیدا کند و از آنها حفظ و حراستی داشته باشد باید قید همه چیز را بزند.
  چطور این شیوه روایت را برای این خاطرات انتخاب کردید؟ یعنی کتاب را با تولد شهید آغاز کنید و با شهادت او کتاب را به پایان برسانید؟   
ایشان جوان‌ترین شهید مدافع حرم بود و زندگی کوتاهی داشت. چیزی که من در جوانان و نوجوانان می‌دیدم این بود که علاقه دارند از اتفاقات قبل‌تر اطلاع داشته باشند تا خودشان را در آن حال و هوا قرار بدهند. وقتی ما کتابی را می‌نویسیم شخصیت خواننده با شخصیت اصلی داستان یا روایت همزاد‌پنداری می‌کند. برای ایجاد این حس، باید از قبل‌تر یک سری چینش‌هایی را داشته باشیم تا شخصیت بهتر شکل بگیرد و خواننده نوجوان ما بتواند بیشتر ارتباط برقرار کند. از طرف دیگر می‌خواستم یک سیر زندگی عادی را نشان بدهم از اینکه شهادت می‌تواند نزدیک باشد. اینطور نیست که فرد از کودکی یک موجود عجیب و خاص است و بعد که بزرگ می‌شود، به شهادت می‌رسد؛ نه! شهادت برای همه امکان‌پذیر است. چیز دست‌یافتنی‌ای است. فقط این سیر و تفکر را که در طول زندگی جاری می‌شود باید ادامه بدهد و بخواهد نگاه کند. به همین دلایل این سیر را انتخاب کردم.
  به نظر خودتان مخاطب اصلی کتاب چه کسانی هستند؟
خواندن کتاب را به همه بویژه جوانان و نوجوانان توصیه می‌کنم. در این کتاب ما شاهد بازتاب یک تفکر هستیم؛ بدون اینکه بایدها و نباید‌ها در این تفکر دخیل شوند. یعنی فردی که با دیدگاه خودش صاف و صادق است و خودش به این نتیجه و عقیده رسیده است. هیچ کس دیگری او را تکان نداده است.  به نظر می‌رسد نوجوان‌ها و جوان‌ها بتوانند ارتباط خوبی با این شخصیت بگیرند.
  کتاب شما در تصویر کردن یک شهید اثر نسبتا شجاعانه محسوب می‌شود. در مسیر پرداختن به این قضیه و شکستن این کلیشه قدسی از شهدا، با بازخورد منفی‌ای روبه‌رو شدید یا از طرف انتشارات درخواستی برای نپرداختن به قسمت‌هایی از زندگی شهید داشتید؟
در طول نوشتار می‌شنیدم که این بخش حذف بشود یا به این مساله نپردازید اما خودم اصرار داشتم همه این قسمت‌ها در اثر وجود داشته باشد. برای اینکه وقتی یک جوان این کتاب را مطالعه می‌کند، خودش را به سیدمصطفی نزدیک احساس کند. آنقدر احساس نزدیکی کند که وقتی کتاب را می‌بندد فکر کند سیدمصطفی همراه او است. خود انتشارات روایت فتح خیلی همراه بود و گفته می‌شد که این بخش‌ها را حذف نکنید و کاملا  برای پرداختن به زوایای زندگی شهید به من آزادی عمل داده بودند. الحمدلله با انتشارات همسو بودیم. سعی انتشارات روایت فتح هم بر همین بوده است که تصویری صادقانه و واقعی از شهدا ترسیم و از بزرگنمایی پرهیز شود.
  گفت‌وگو با اعضای خانواده شهید و نگارش کتاب چقدر طول کشید؟
مصاحبه‌ها وجود داشت و قبلا گرفته شده بود. من یکسری مصاحبه‌های تکمیلی را با خانواده شهید و یکسری از دوستان‌شان انجام دادم. مصاحبه‌ها 4 ماه طول کشیده بود و نگارش کتاب و مصاحبه‌های تکمیلی که من حین نوشتن گرفتم یک سال به طول انجامید.
  چند وقت پیش کلیپی از یکی از مدافعان حرم منتشر شد که همراه یکی از ترانه‌هایی که امروزه بیشتر نسل جوان می‌خوانند، همخوانی می‌کرد و اتفاقا خیلی هم از آن استقبال شد. با توجه به اینکه این شهید هم شخصیت تقریبا متفاوتی از تصور عمومی از شهدای مدافع حرم دارد (حداقل از بعد پوشش)، فکر می‌کنید برای اینکه تصور صحیح‌تری نسبت به شهدای مدافع حرم شکل بگیرد، باید چه کاری انجام داد؟
به نظرم بیشترین عنصری که می‌تواند موثر باشد، همین رسانه است. اهالی رسانه که در هر بخشی فعال هستند نباید فقط تصویر ایده‌آلی از شهدا را مطرح کنند. من سعی کردم در این کتاب همین طور عمل کنم. موضوع شهادت یک موضوع ارزشی است و ما دوست داریم از این ارزش بزرگ حفظ و حراست کنیم. باید این را بپذیریم که بسیاری از شهدای ما و حتی شهدایی که در صدر اسلام داشتیم آدم‌های متفاوتی از مردم زمانه خود نبودند. اینکه ما می‌خواهیم شهادت را یک مفهوم خاص قرار بدهیم و بگوییم شهادت متعلق به یک عده خاص است و بقیه مردم نمی‌توانند به آن برسند، کار درستی نیست. این کلیشه‌شکنی وظیفه ماست. اگر می‌خواهیم به نسل آینده بگوییم شهدا و شهادت یک مفهوم نزدیک و دست‌یافتنی است باید این تصویر را بشکنیم.  من تمام تلاشم را کرده‌ام که یک تصویر واقعی نشان بدهم. همان «سیدمصطفی» کتاب‌های شریعتی و علامه را مطالعه می‌کرده است. ابایی نداشته از اینکه در سفر با دوستانش قلیان بکشد و در عین حال نماز اول وقتش ترک نمی‌شده است.
  از میان خاطرات شهید، کدام یک برای خود شما جذاب‌تر بود؟   
همه خاطرات سیدمصطفی برای من جذاب بود. جایی بود که با دوستش به یک آبمیوه‌فروشی رفته‌اند و داستان دختری را تعریف می‌کند که دلش می‌خواسته با او دوست شود و سیدمصطفی از این مساله احساس گناه می‌کند؛ اینکه یک جوان در چنین شرایطی که برای بسیاری از ما عادی است، چه جور برداشت و رفتاری دارد. یکی هم خاطره‌ای که از حضورش در سوریه نقل شده است؛ شبی که در تاریکی در سوریه گیر می‌کنند. سیدمصطفی برای اینکه بتواند متوجه حضور دشمن بشود کوله‌ها را پر از قوطی کنسرو می‌کند و دور تا دور محل اقامت‌شان می‌چیند و در واقع یک حفاظ صوتی می‌سازد. اینکه یک رزمنده نوجوان در شرایط حساس و ملتهب می‌تواند با دل و جرأت و مانند یک فرمانده عمل می‌کند، جالب توجه است.
  سیدمصطفی موسوی جوان‌ترین شهید مدافع حرم بوده ولی در کتاب جز نام کتاب که بیانگر سن شهید است، به این موضوع پرداخته نمی‌شود. دلیل مشخصی برای این مساله داشتید؟
ساختار کتاب طوری نبود که بخواهد مستقیم‌گویی داشته باشد. نوع رفتار‌ها و برخوردها یا همه خاطرات طوری هست که هرکس کتاب را بخواند متوجه می‌شود ایشان کنکور داده و می‌خواسته وارد دانشگاه شود و مسلما کسی که کنکور داده در حال و هوای 19-18 سالگی هست. علاوه بر آن چون روایت از بدو تولد بوده خواننده متوجه می‌شود الان در 7 سالگی شهید هستیم یا الان در راهنمایی یا دبیرستان هستیم و در دبیرستان است که روحیات عوض می‌شود و آرمان‌های جدیدی در شهید شکل می‌گیرد. در کتاب‌های روایت‌گونه اشاره‌های مستقیم باعث می‌شود خواننده زده شود و اینکه دائما بگوییم الان این شد و آن شد، حالت شعارگونه پیدا می‌کند و از دلنشینی‌اش برای مخاطب کاسته می‌شود. بویژه برای این کتاب که جدا از طیف خوانندگان بزرگسال کتاب، جوان‌ها و نوجوانان هم راغب هستند اتفاقات زندگی شهید را بدانند، به همین خاطر سعی شده بزرگنمایی نشود و فردی که قرار است معرفی شود، دور از دسترس یا غیرواقع جلوه داده نشود.
  در بعضی قسمت‌ها ادبیات کتاب تغییر پیدا می‌کند. مثلا در نقل صحبت‌های شهید، این ادبیات خود شهید بوده یا اینکه خودتان تغییراتی دادید؟
قسمت‌هایی از کتاب که در آن از شهید نقل قول آورده شده، گفته‌های خود او است. مثلا در قسمتی از کتاب که با دوستان‌شان در سوریه مشغول گفت‌وگو بودند، دقیقا صحبت‌های خود شهید است. بدون اینکه من بخواهم این گفته‌ها را زیاد یا کم کنم.  من در کلام خود شهید، دستکاری نکرده‌ام چون احساس می‌کردم اگر این کار را انجام دهم از صداقت کتاب کم می‌کند. اگر این مساله که اشاره می‌کنید در نقل‌قول‌های شهید هست ادبیات خود ایشان بوده است اما اگر در بخش‌های دیگر کتاب دیده می‌شود اشکال از کار من بوده است.