سایه‌ روشن‌های نظام حزبی

علی عسگری: به طور معمول با پایان یک رخداد است که می‌توان تفسیری جامع و توضیحی دقیق از آن ارائه داد. با ورود به دوره پساانتخابات و فروکش کردن هیجانات صحنه سیاسی، اکنون می‌توان قضاوت بهتری از آن ارائه داد. از همین رو تلاش کرده‌ایم به این موضوع بپردازیم که چگونه می‌توان در ایران کنشگری سیاسی سازنده به خرج داد. به عبارت دیگر سیاست را چگونه می‌توان در وجه سازنده آن به کار برد که در ضمن چنین سیاست‌ورزی‌ای بتوان از استیفای حقوق عامه و امر ملی سخن به میان آورد. از همین منظر به گفت‌وگو با دکتر سیدحسین شرف‌الدین، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی(ره) پرداختیم.

***

* چگونه می‌توان کنش سیاسی سازنده در ایران داشت؟

کنش سیاسی با مصادیق مختلف آن یکی از جلوه‌های عملی مشارکت سیاسی است. مشارکت سیاسی به معنای حضور داوطلبانه عموم مردم در عرصه‌ها و صحنه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی با هدف اثر‌گذاری بر فرآیندهای سیاسی و سیاست‌های عمومی جامعه است. به بیان دیگر، مشارکت سیاسی، یعنی دخالت و همکاری مردم و نهادهای مردمی در پیدایش و ایجاد مراکز قدرت، چگونگی اعمال قدرت، گزینش افراد اعمال‏کننده قدرت‏، تعیین ضوابط حاکم بر فرآیند اعمال قدرت و چگونگی نظارت بر حسن انجام امور سایر شؤون مربوط به نهاد «قدرت» و حکومت. البته این نوع مشارکت ماهیت اخلاقی و داوطلبانه دارد و هیچ‌گونه اجبار و الزام قانونی‌ای در آن نیست. امکان‌دهی به تحقق حداکثری این نوع مشارکت، نشانه روشنی بر دموکراتیک بودن فضای سیاسی و مردمی بودن و جمهوریت یک نظام سیاسی است. از دید جامعه‌شناسی سیاسی، اقبال مردم و فعال بودن آنها در این عرصه، از جمله شاخص‌های توسعه سیاسی است.   

اصل امکان و میزان مجاز و مقبول مشارکت سیاسی غالبا در قالب مجموعه‌ای از حقوق قانونی که معمولا در ضمن قوانین اساسی یا قوانین مدنی هر کشور مقرر می‌شود، تعیین می‌شود. در کشور ما نیز به استناد اصل ششم قانون اساسی، همه امور کشور باید به اتکای آرای عمومی (مأخوذ از طریق انتخابات یا همه‌پرسی) اداره شود. در بند هشتم اصل سوم قانون اساسی نیز آمده است. دولت جمهوری اسلامی موظف است زمینه مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش را فراهم کند.  

از این رو، حقوقی مثل حق آزادی برای فعالیت و اعمال اراده سیاسی (با بهره‌گیری از رسانه‌های مختلف و کنش‌های عملی مجاز)، حق تصدی مشاغل و مناصب سیاسی و حکومتی، حق تاسیس انجمن‌ها، احزاب و تشکلات سیاسی، حق عضویت در محافل، مجالس و کانون‌های سیاسی، حق شرکت در تجمعات، راهپیمایی‌ها و اعتراضات خیابانی، حق دسترسی به اطلاعات در راستای انجام فعالیت‌های سیاسی، حق نظارت بر روند امور سیاسی - اجتماعی، حق مخالفت با تصمیمات و عملکردهای توجیه‌ناپذیر حاکمیت، حق شرکت در رقابت‌های انتخاباتی به نفع خود یا حزب و گروه متبوع و حق رای از جمله حقوقی است که غالبا به عنوان حقوق سیاسی یا حقوق شهروندی برای آحاد جامعه مورد توجه قرار گرفته است.    

مشارکت سیاسی توده‌ها در هر سطحی، آثار و نتایج مثبت متناسبی به دنبال دارد، از آن جمله: دخالت فعال مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود، تقویت مبانی دموکراتیک حاکمیت، مشروعیت‌بخشی ضمنی به نظام سیاسی،‌ تقویت ثبات و پایداری نظام سیاسی، کمک به کارآمدی و  افزایش توان حاکمیت در پیشبرد امور محوله، نظارت عموم بر روندهای جاری اعمال حاکمیت و محدود کردن برخی فسادها و سوءاستفاده‌ها از قدرت.  

مشارکت سیاسی، همچنین انواع و گونه‌های مختلفی دارد، مثل مشارکت فعال در مقابل انفعال، حمایتی در مقابل اپوزیسیونی، هدفی در مقابل وسیله‌ای، نخبه‌محور در مقابل توده‌محور، سازمان‌یافته در مقابل غیرسازمان‌یافته؛ دوره‌ای در مقابل مستمر، در مقیاس محلی  در مقابل ملی و ایجابی و مثبت در مقابل سلبی و منفی.

این مشارکت معمولا توسط احزاب، سازمان‌های مردم‌نهاد، گروه‌های مرجع، افراد مقتدر و ذی‌نفوذ، روحانیون، گروه‌ها و هیات‌های مذهبی، اتحادیه‌ها و تشکلات صنفی و رسانه‌ها تسهیل می‌شود. 

موقعیت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سنی، تحصیلی، شغلی، جنسیتی، مذهبی، قومی و نژادی افراد - بسته به نوع جامعه‌ای که در آن سکونت دارند - در کنار سایر امکانات و فرصت‌های محیطی در کم و کیف این نوع مشارکت قویا موثر است. بدیهی است در نظام‌های دینی، این نوع مشارکت علاوه برمحرک‌ها و توجیهات عقلانی، الزامات و ترغیبات شرعی هم دارد. 

اما در پاسخ به نقطه کانونی سوال شما یعنی چگونگی امکان وقوع کنش سیاسی سازنده‌ و در عین حال مردمی متناسب با فضای سیاسی - اجتماعی ایران و گفتمان فرهنگی - سیاسی غالب بر آن باید عرض کنم یک کنش سیاسی مقبول و مرجح با محوریت ملاک‌ها و مستندات عقلانی و دینی و اقتضائات محیطی، قطعا کنشی است آگاهانه، داوطلبانه، هدفمند، موقعیت‌مند (به لحاظ زمانی و مکانی)، هنجارمند (متعهد به رعایت قواعد بازی سیاسی اعم از حقوقی، اخلاقی و شرعی)، همسو با مصالح جمعی و دارای توجیه عقلانی یا عقلایی (سودمندی و غلبه منافع بر هزینه‌ها). رعایت این ویژگی‌ها خاص کنش سیاسی هم نیست، بلکه همه انواع کنش مورد انتظار در جامعه مقید به این قیودند.    

همچنین با عطف توجه به مختصات جامعه کنونی ایران می‌توان گفت اعمال برخی اصلاحات ساختاری می‌تواند انگیزه توده‌ها را برای مشارکت سیاسی حداکثری که متاسفانه در معرض افول قرار گرفته، تقویت کند. تلاش همه‌جانبه در جهت توسعه کشور و رفع تدریجی نیازهای مردم، عدم استفاده ابزاری از اقبال و اعتماد مردم، اهتمام به حاکمیت شایستگان و افراد دارای تعهد و تخصص و به تعبیر جامعه‌شناسی سیاسی، چرخش مناسب نخبگان، اصلاح و جایگزینی ساختارهای ناکارآمد، بسترسازی برای ایجاد تغییرات مناسب در عرصه‌های مختلف حاکمیتی، تلاش در جهت افزایش اعتماد عمومی، ایجاد زمینه برای طرح انتقادات نخبگانی و ترتیب اثر دادن به آنها، تقویت فرهنگ گفت‌وگو میان مردم و مسؤولان، تقویت روح مسؤولیت‌ورزی جمعی و کاهش بی‌تفاوتی، درس آموزی از سیاست‌ها و تجربه‌های ناموفق، ارتباطات سازنده با جامعه جهانی، ایجاد امنیت لازم برای سرمایه‌گذاری، مبارزه با گرانی‌های سرسام‌آور و کاهش تورم، تقویت زمینه‌های اشتغال بیکاران بویژه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، تقویت ارزش پول ملی، پایان دادن به وضعیت خام‌فروشی و مصرف بی‌رویه امکانات، پرهیز از قطب‌بندی‌های جناحی و تکثرگرایی‌های بی‌بنیاد، تقویت جایگاه رسانه ملی در افکار عمومی و تقویت برنامه‌های آن به لحاظ کمی و کیفی با هدف مهار اقبال مردم به ماهواره‌ها، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، تقویت خردورزی عمومی به جای توسل به هیجانات در کنش‌های سیاسی - اجتماعی، ترمیم شکاف میان فرهنگ رسمی و فرهنگ عمومی، دخالت دادن مردم در عرصه‌های مختلف،‌ ایجاد شفافیت در عملکرد برخی نهادها،‌ اصلاح سیاست‌های زیست‌محیطی، اقدامات اساسی در راستای مهار یا تعدیل روند مهاجرت نخبگان از کشور، سامان‌دهی به اوضاع اتباع خارجی و ورود بی‌رویه آنها به کشور، مبارزه قاطع با فساد ساختاری در برخی مراکز و...