حامد مهرنیا: سال 93 در حالی روزهای پایانی خود را طی می‌کند که از شمال تا جنوب کشور و همچنین پهنه شرق تا غرب آن، روزهای پرچالشی را از نظر معضلات زیست محیطی پشت‌سر گذاشته و در این میان سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان سکاندار صیانت از محیط‌زیست مسؤولیت سنگینی در این زمینه برعهده داشته و دارد اما اولویت‌بندی‌های این سازمان و سرگرم شدن به امور حاشیه‌ای مسیر دسترسی به هدف اصلی را پر پیچ و خم کرده است. در گزارش پیش‌رو اهم فعالیت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست طی سال93 مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
دریاچه ارومیه، آغاز ماجرا
معصومه ابتکار تنها 37 روز پس از روی کار آمدن دولت یازدهم به ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست منصوب شد و شاید یکی از اولین اقداماتی که در نخستین روزهای کاری وی انجام شد برگزاری نشستی با دولت درباره دریاچه ارومیه بود. پس از برگزاری این جلسه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به همراه وزیران نیرو و کشاورزی در بازدید از دریاچه ارومیه، از نزدیک وضعیت این حوضه آبی را بررسی کرد و در نهایت 18 اولویت برای بهبود وضعیت بحرانی این دریاچه تدوین شد اما نارضایتی این روزهای اهالی ارومیه و نمایندگان ملت در بهارستان نشان از آن دارد که بهبود چندانی در وضعیت این دریاچه حاصل نشده و آنطور که در برنامه‌ها و شعارهای این سازمان برای احیای دوباره دریاچه ارومیه مانور داده شده بود اقدام عملی صورت نگرفته است. جواد جهانگیرزاده، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی در آخرین روزهای دی ماه با تاکید بر اینکه تاکنون هیچ اقدامی از سوی سازمان محیط‌زیست برای احیای دریاچه ارومیه انجام نشده، گفته است: به جز بارش‌های مهرماه کار دیگری برای نجات این دریاچه انجام نشده است و ما از ابتکار نیز برای حل این مشکل جز چند بازدید کار دیگری ندیده‌ایم.
دریای خزر غرق در مشکلات
معضل فاضلاب نیز یکی دیگر از مشکلات دیرینه‌ای است که دفع ناصحیح آن بر مشکلات کشور از جمله دریای خزر افزوده است. این روزها ورود فاضلاب به رودخانه‌های استان‌های شمالی از جمله گیلان باعث سرازیر شدن انواع و اقسام آلودگی به دریای خزر شده و نفوذ فاضلاب میزان نیترات در این دریاچه را افزایش داده است. هجوم این نوع آلودگی تهدیدی برای زیست آبزیان به شمار می‌رود و اکوسیستم منطقه را تهدید می‌کند اما با وجود گسترش مشکلات و فراگیر شدن این معضل، واکنش قابل توجهی از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست دیده نشده و این سازمان آنطور که باید برای رفع این نگرانی مردم اقدامی انجام نداده است تا جایی که محمدحسین قربانی، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در اسفندماه سال جاری وضعیت آلودگی دریای خزر را بحرانی خواند و از اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست برای جلوگیری از بحران زیست محیطی شمال کشور برنامه‌ای ندارد انتقاد کرد.
سوختن جنگل‌ها در آتش بی‌تدبیری
علاوه بر این غرب کشور هم به غیر از هجوم گاه و بیگاه گرد و غبار با مشکلاتی مانند حمله آفت به جنگل‌های بلوط یا آتش‌سوزی دست به گریبان است. سال گذشته و در چنین روزهایی وضعیت جنگل‌های زاگرس بدتر از دریاچه ارومیه اعلام شد و دبیر مجمع نمایندگان استان لرستان از حمله آفت زغالی به درختان این منطقه خبر داد و خواستار توجه ویژه دولت به این نواحی شد اما در عین حال کامران پورمقدم، سرپرست دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز نابودی 18 میلیون اصله درخت بلوط بر اثر آفت زغالی بلوط در جنگل‌های زاگرس را تایید و عنوان کرد که یک میلیون و 130 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرسی کشور به آفت زغالی بلوط مبتلا شده‌اند. علاوه بر این آتش‌سوزی نیز مزید بر علت شد تا روند نابودی جنگل‌ها سرعت گیرد البته این موضوع تنها در جنگل‌های غربی حادث نشد و شمال کشور نیز از این اتفاق بی‌بهره نماند. در سال جاری حدود ۱۰۰ مورد آتش‌سوزی در اراضی طبیعی و مناطق تحت حفاظت محیط‌زیست رخ داد که با نگرانی بسیاری از مدیران از جمله اعضای فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی همراه شد اما عملکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه نیز گلایه نمایندگان را به دنبال داشت. مهرداد بائوج‌لاهوتی، عضو فراکسیون محیط‌زیست مجلس با بیان اینکه سال جاری هزار هکتار از اراضی شمالی کشور طعمه حریق شده است، بیان داشت: سازمان محیط‌زیست در برخورد با تخلفات زیست‌محیطی کوتاهی می‌کند.
مناقشه بر سر کیفیت بنزین
آلودگی هوا در کلانشهرها از جمله پایتخت نیز عضو ثابت فهرست معضلات زیست‌محیطی چندین ساله است که سلامت ساکنان شهرهای بزرگ را تهدید می‌کند اما همین مشکل همیشگی در دوران مدیریت جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست وارد فاز تازه‌ای شد. ادعای مدیریت و کنترل این مشکل باعث شد انگشت اتهام به سمت بنزین پتروشیمی نشانه رود و کیفیت پایین بنزین تولید داخل به‌عنوان مقصر اصلی آلودگی هوا به افکار عمومی معرفی شد. با طرح این ادعا مجوز واردات بنزین صادر و حجم قابل توجهی سوخت به قیمت خروج مبالغ هنگفتی ارز، به کشور ورود پیدا کرد. دیری نگذشت که با سرد شدن هوا و بروز اولین پدیده وارونگی دمایی، کیفیت بنزین وارداتی عیان شد و بازگشت سریع آلودگی هوا به آسمان کلانشهرها به خوبی نشان داد زیر سوال بردن بنزین تولید داخل راه‌حل کنترل معضل آلودگی هوا نیست. ورود حجم قابل توجهی سوخت به کشور از یک سو و پابرجایی رنگ تیره در آسمان پایتخت از طرف دیگر باعث تقویت احتمال وجود دست‌های پشت پرده در ماجرای واردات بنزین و سودجویی عده‌ای خاص از این آب گل‌آلود شد البته با بالا گرفتن بحث و جدل درباره جزئیات این ماجرا مجلس نیز وارد عمل شد. در نهایت کمیسیون اصل نود کیفیت بنزین وارداتی را در برهه‌ای از زمان در حد استاندارد یورو 2 اعلام کرد در حالی که براساس ادعای سازمان محیط‌زیست سوخت وارد شده به کشور دارای استاندارد یورو4 اعلام شده بود.
 دود سیاست در چشمان اهوازی‌ها
این در حالی است که در اواسط بهمن‌ماه هجوم ذرات گرد و خاک به آسمان استان خوزستان و پیشروی این مشکل تا برخی استان‌های غربی و جنوب غربی کشور نام سازمان محیط‌زیست را بر سر زبان‌ها انداخت. در حالی که نفس‌های اهواز به شماره افتاده بود و هجوم بی‌سابقه ذرات گرد و خاک سلامت ساکنان این مناطق را تهدید می‌کرد انتظار مردم از رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست که با شعار صیانت جدی از محیط‌زیست سکان این سازمان را در  دست گرفته این است که به‌عنوان همدردی و برای اثبات ادعای خود در جمع مردم اهواز حاضر شود اما برخلاف انتظار موجود هر بار به دلیلی سفر ابتکار به خوزستان به تاخیر افتاد اما درست در همین شرایط وزیر بهداشت توانست خود را به اهواز برساند.  در وضعیتی که به گفته کارشناسان دستگاه‌های سنجش آلودگی توان اندازه‌گیری میزان آلاینده‌ها را نداشتند و کاهش دید افقی پروازها را یکی پس از دیگری کنسل کرده بود، مجمع نمایندگان استان خوزستان که از عملکرد انفعالی سازمان حفاظت محیط‌زیست گلایه‌مند بودند، از رئیس‌جمهور خواستار تشکیل ستاد بحران در این استان شدند و برخی نمایندگان هم پیشنهاد استعفای ابتکار را ارائه کردند.
اهوازی‌ها در بیمارستان، ابتکار در جشن سیاسی
از دیگر حاشیه‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کم‌توجهی به مشکلات زیست‌محیطی و انجام امور سیاسی با اولویت‌های بالا‌تر است. می‌توان به حضور ابتکار و سخنرانی وی در نشست یک تشکل سیاسی در دانشگاه شریف به‌عنوان مصداق بارز این ادعا اشاره کرد. در شرایطی که همچنان بحث بر سر وضعیت ریزگردها و چگونگی کنترل آن داغ بود و بسیاری از مردم عوارض استنشاق ذرات خاک را در بیمارستان‌ها درمان می‌کردند، ابتکار در برنامه‌ای سیاسی حضور پیدا کرد، اقدامی که عضو مجمع نمایندگان خوزستان آن را دهن‌کجی به مردم اهواز توصیف کرد. اما همه حاشیه‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال 93 محدود به رئیس این سازمان  نیست و مشاور ابتکار نیز نقش بسزایی در حاشیه‌سازی‌ها داشته است. به دنبال دستور رهبر انقلاب برای رسیدگی هر چه سریع‌تر به مشکلات استان خوزستان و رسیدگی به معضل گرد و خاک در این استان وزیر بهداشت به‌عنوان نماینده دولت به اهواز سفر کرد اما مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نه تنها این اقدام را مورد تایید قرار نداد بلکه در اظهاراتی با عنوان این مطلب که وزیر بهداشت نخود هر آشی است عملکرد قاضی‌زاده‌هاشمی را زیر سوال برد.
توپ در زمین بهارستان
بالا و پایین شدن اعداد و ارقام بودجه سال 94 در مجلس نیز از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست بهانه‌ای شد تا بازار حاشیه‌سازی در این سازمان رونق تازه‌ای یابد. در زمان بررسی بودجه سالانه کشور، ابتکار مدعی شد حذف ردیفی از بودجه این سازمان باعث تشدید آلودگی در آسمان اهواز شده و به نوعی توپ را در زمین بهارستان انداخت در صورتی که مکرر از سوی نمایندگان مجلس این ادعا تکذیب شد.
تعامل ضعیف سازمان محیط‌زیست
به واسطه نقشی که سازمان حفاظت محیط‌زیست در صیانت از محیط‌زیست دارد لازم است در بسیاری از موارد با سازمان‌ها و تشکل‌های دیگری که به نوعی با امور شهری مرتبط هستند ارتباط تنگاتنگی داشته باشد. نگاهی به عملکرد یک‌ساله سازمان محیط‌زیست بویژه در تعامل با شهرداری نشاندهنده وجود چنین تعامل سازنده‌ای نیست. به واسطه نقش شهرداری در کنترل آلودگی هوا و فراهم آوردن تمهیدات ترافیکی برای این منظور هم‌افزایی سازمان محیط‌زیست نیز می‌تواند گام مثبتی در این زمینه تلقی شود اما نه‌تنها چنین رویکردی از آنها دیده نشده بلکه در برخی موارد یکدیگر را به‌عنوان مقصر هم متهم کرده‌اند.  از دیگر مواردی که سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌تواند نقش قابل قبولی در پیشبرد امور داشته باشد ایجاد ارتباط سازنده با کشورهای همسایه و تعاملات بین‌المللی است. به‌عنوان نمونه کنترل کانون‌های تولید گرد و غبار در کشور عراق یکی از برنامه‌هایی است که نیاز به پیگیری جدی از سوی این سازمان دارد. به نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط‌زیست آنطور که باید با طرف عراقی وارد رایزنی نشده چراکه اقدام عملی برای مالچ‌پاشی در این نواحی هنوز انجام نگرفته است.
حواشی پررنگ‌تر از متن
این در حالی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست به واسطه مسؤولیتی که عهده‌دار است، در کانون توجه مردم قرار دارد و با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری بر حفاظت از محیط‌زیست، مطالبه شهروندان از این سازمان دفاع تمام قد از محیط‌زیست است اما کارنامه عملکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست در سالی که گذشت برخی نکات منفی را به همراه داشت. پرداختن به موضوعات جانبی باعث شده این سازمان از متن به حاشیه برود و در اولویت‌بندی‌ها دچار اشکال شود. اجرای برنامه‌ها با چنین رویکردی این سازمان را به سازمانی تشریفاتی تبدیل کرده است. با وجود اینکه اختیارات و اعتبار لازم برای فعالیت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در نظر گرفته شده اما به نظر می‌رسد حاشیه‌سازی‌های گوناگون و به حاشیه رفتن فعالیت‌های اصلی، این پتانسیل را هدر داده است. از این گذشته باید این سازمان با توجه به برخورداری از اختیارات قانونی در برنامه‌های عملیاتی نیز با جدیت وارد شود و تنها به‌عنوان یک سازمان مطالعاتی مطرح نباشد. به هر حال براساس فرمایش مقام معظم رهبری ملاک ارزیابی عملکرد سازمان‌های گوناگون در مباحث زیست‌محیطی قضاوت مردم است. حال باید دید سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال 93 چه نمره‌ای در ارزیابی مردمی کسب می‌کند.