شهرام خرازی‌ها: کودکان و نوجوانان ایرانی در آستانه نوروز امسال، شاهد عرضه عروسک‌های جدید رستم، سهراب و تهمینه پشت ویترین اسباب‌بازی‌فروشی‌ها خواهند بود. انیمیشن«رستم و سهراب» (کیانوش دالوند) چند هفته‌ای است که اکران خود را آغاز کرده و نمایش آن تا اردیبهشت سال آینده به طول خواهد انجامید. سابقه ساخت فیلم سینمایی بر مبنای حکایت باستانی رستم و سهراب برمی‌گردد به بهار سال 1336 که فیلمی تحت همین نام، به عنوان برنامه نوروز در سینماهای تهران و شهرستان‌ها اکران شد. رستم و سهراب در قالب «اپرای عروسکی» نیز اجراهای بسیار زیادی داشته و لوح فشرده این «اپرا- نمایش» اخیرا در شبکه نمایش خانگی عرضه شده است. چند نسخه تصویری هم از تراژدی رستم و سهراب در برخی کشورهای همسایه ساخته شده و به نمایش درآمده است. این برای نخستین بار است که عروسک‌های یک فیلم انیمیشن سینمایی ایرانی همزمان با اکران آن وارد بازار می‌شود. تا پیش از این فقط شخصیت‌های عروسکی برنامه‌های کودک تلویزیون نظیر کلاه قرمزی، پسرخاله، زی‌زی‌گولو و... مورد توجه عروسک‌سازان قرار گرفته بود. چنانچه عروسک شخصیت‌های مثبت انیمیشن «رستم و سهراب» فروش معقولی داشته باشد ممکن است عروسک شخصیت‌های منفی این فیلم (افراسیاب، بارمان و هومان) نیز روانه بازار اسباب‌بازی شود. تولید عروسک‌های رستم، سهراب و تهمینه خرداد امسال آغاز شد. همزمان با عرضه عروسک‌ها به بازار در روزهای اخیر، پوستر جدید فیلم حاوی تصاویری از این عروسک‌ها در رسانه‌ها منتشر شده است. ساخت عروسک قهرمان‌ها و ضدقهرمان‌های انیمیشن در خارج از ایران قدمتی طولانی دارد. صنعت اسباب‌بازی موفقیت‌های زیادی را مدیون صنعت کمیک استریپ (داستان‌های مصور) است؛ اکشن‌من(مبارز)های کمیک بوک (کتب فانتزیک مصور) از جمله سوپرمن، بت‌من، اسپایدرمن، آکوآ من، هالک، شاهین و... مدل مناسب و دلفریبی برای طراحی عروسک‌های مشخصا پسرانه بودند. اکشن‌من‌های عروسکی تا به امروز پا به پای «باربی»های دخترانه مبلغ و مروج مد و لباس و آرایش و سبک زندگی غربی پیش آمده و خلأ عروسک در دنیای تخیل‌پرداز پسران را پر کرده‌اند. سال‌هاست که جمعیت کثیری از کودکان و نوجوانان سراسر جهان خواستار و خریدار اکشن‌من‌های عروسکی هستند. این عروسک‌ها علاوه بر مرزهای جغرافیایی، مرزهای سنی را درنوردیده حتی مورد توجه بزرگسالان نیز واقع شده‌اند! در ایران عروسک از دیرباز تاکنون به عنوان یک کالای وارداتی شناخته شده است. در دهه 70 تلاش‌هایی برای طراحی و تولید عروسک‌های بومی صورت گرفت که نتیجه‌اش عروسک‌های دارا و سارا بود که به علل مختلف مورد استقبال قرار نگرفت و تاکنون نیز کم فروغ بوده است! فیلمی هم که قرار بود با محوریت این عروسک‌ها ساخته شود هرگز کلید نخورد! اصولا در جامعه ایرانی عروسک، اسباب‌بازی ویژه دختران تلقی می‌شود و عروسک خریدن و عروسک‌بازی برای پسران خردسال و نوجوان پسندیده نیست. با وجود این، شمار قابل توجهی از پسربچه‌های ایرانی از دیرباز تا کنون تمایل زیادی به خرید اکشن‌من‌های عروسکی نشان داده‌اند. فرآیند بازی با عروسک در پسربچه‌ها متفاوت از دختر بچه‌ها است، پسربچه‌ها معمولا به خاطر مشغله‌های متعدد وقت کمی را به عروسک اختصاص می‌دهند. آنها ترجیح می‌دهند به جای بازی کم‌تحرک با عروسک قهرمان یا ضدقهرمان موردعلاقه‌شان، اسلحه و ادوات مبارزه قهرمان یا ضدقهرمان را به دست بگیرند و حرکات او را تقلید کنند و مدل عروسکی آن را در جایی از اتاق در معرض دید بگذارند، برعکس دختربچه‌ها عروسک را در آغوش گرفته و زمان زیادی را با او به گفت‌وگوی خیالی می‌پردازند. پسربچه‌ها چندان در پی تعویض هر از گاه پوشش عروسک‌های خود نیستند اما دختربچه‌ها ممکن است علاقه زیادی به تغییر دادن لباس عروسک‌های‌شان نشان دهند و در پی خرید لوازم جانبی نظیر شانه، کیف و... برای آنها برآیند. تمایل به خرید عروسک در سال‌های اخیر که مقارن با پیشرفت تکنولوژی رسانه و در نتیجه تولید و عرضه انفجاری و بی‌حد و حصر بازی‌های رایانه‌ای و کمیک استریپ در قالب لوح فشرده بوده، رو به افزایش گذاشته است. شبکه‌های ماهواره‌ای، سایت‌های اینترنتی، کمیک‌بوک‌ها و بازی‌های رایانه‌ای مدام اکشن‌من‌های جدیدی به مخاطبان خود معرفی کرده و صنعت اسباب‌بازی را رونق می‌بخشند. اعمال سیاست حذف اکشن‌من‌های عروسکی از پشت ویترین مغازه‌های ایران که در سال‌های اخیر کمرنگ شده و عدم تولید اکشن‌من داخلی با ویژگی‌های بومی، سبب روی آوردن کودکان و نوجوانان ایرانی به عروسک‌های خارجی شده است. طرفداران تولید عروسک ایرانی معتقدند که حداقل فایده این محصولات، کاهش گرایش کودکان و نوجوانان به نمونه‌های خارجی است. تاریخ مشرق‌زمین را قهرمان‌ها رقم زده‌اند اما تاریخ آمریکا بی‌قهرمان است. قهرمان‌پروری و اسطوره‌سازی در آمریکا ریشه در نبود یا کمبود اسطوره و قهرمان در تاریخ و فرهنگ آمریکایی دارد. آنها با خلق ابرقهرمان‌های خیالی برای خود حماسه‌های کذایی دست و پا کردند تا بعدا با صدور این حماسه‌ها شمایل قدرتمندی از خود به نمایش بگذارند. رستم و سهراب برخلاف شزم، کاپیتان آمریکا و... هویت و اعتبار خود را از ادبیات کهن می‌گیرند. تولید و عرضه عروسک‌های این اسطوره‌های باستانی پدیدآورنده زمینه مناسبی برای شناخت بخش مهمی از فرهنگ و هنر ایران زمین است. اگرچه طراحی عروسک‌های رستم و سهراب بی‌ایراد نیست اما در گام اول همین دورخیز برای ارائه نمونه‌های ایرانی قهرمان‌های بومی شایان توجه است. اگر این حرکت بسیار دیرهنگام در آینده تداوم یابد، می‌توان به کاسته شدن از تأثیرات منفی عروسک‌های وارداتی امیدوار بود. متأسفانه هم تولید انیمیشن و هم ساخت عروسک در ایران با مشکلات عدیده‌ای از سابقه و تجربه اندک گرفته تا نارسایی تبلیغات و ضعف بازاریابی، مواجه است. فروش عروسک به فروش انیمیشن وابسته است. در همه جای دنیا، اکشن‌من‌ها از طریق انیمیشن به مخاطب معرفی می‌شوند؛ اگر انیمیشن طرفدار داشت و توانست رضایت بینندگان را جلب کند آنگاه عروسک‌سازها دست به کار خواهند شد. در واقع این انیمیشن‌سازها هستند که با توفیق یا شکست محصولات خود، تردید سردمداران صنعت اسباب‌بازی را درباره تولید یا عدم تولید عروسک اکشن‌من به یقین تبدیل می‌کنند. در ایران و کشورهایی که صاحب انیمیشن به مفهوم حرفه‌ای آن نیستند، بناچار ابزار بازاریابی مناسب در دسترس نخواهد بود. تهیه‌کنندگان «رستم و سهراب» قاعدتا باید ابتدا فیلم را اکران می‌کردند سپس با برآورد فروش فیلم، درباره تولید عروسک‌های مرتبط تصمیم می‌گرفتند اما آنها به‌خوبی بر این نکته وقوف داشته‌اند که شرایط بد و غیرحرفه‌ای اکران در ایران، عملا این روش بازاریابی را خنثی خواهد کرد. به نظر می‌رسد که گریزی از روش فروش همزمان عروسک‌ها با اکران فیلم نبوده است ولی باز هم این روش با یک مانع بزرگ روبه‌رو است: هزینه‌زا بودن اجاره غرفه در سالن انتظار سینماها که همان اندک سود فروش عروسک را هم به ضرر تبدیل می‌کند! راهکار معقولانه دیگر، فروش عروسک‌ها همراه با لوح فشرده فیلم در زمان ورود به شبکه نمایش خانگی است که البته ممکن است حق انتخاب یا خرید مشتری را محدود کرده و با شکست مواجه شود. با این اوصاف راه سخت و صعب‌العبوری پیش روی کسانی است که قصد تولید عروسک اکشن‌من ایرانی را دارند؛ راهی که دست‌اندرکاران انیمیشن «رستم و سهراب» در پیش گرفته و تمام مخاطراتش را به جان خریده‌اند!