محمدرضا حیاتی: بدون شک توسعه «علم» و «فناوری» ۲ مولفه اصلی در دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان است به‌طوری که علم را اگر به عنوان حلقه‌ای از یک چرخه فرض کنیم، تا وقتی حلقه‌های بعدی کار نکنند، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم این چرخه کار کند.
هیچ جای دنیا به «علم» یا حداقل «فناوری» به‌صورت یک موضوع مجزا از اقتصاد و جامعه نگاه نمی‌شود. حداقل باید بگوییم در بخش زیادی از رشته‌‌های علمی در کشور ما هنوز این چرخه ایجاد نشده است یعنی ما هنوز چرخه اقتصاد مبتنی بر علم یا همان «اقتصاد دانش‌بنیان» را ایجاد نکرده‌ایم.
دکتر علی‌‌محمد سلطانی، مدیر دبیرخانه ستاد توسعه فناوری نانو پیرامون چگونگی ثروت‌آفرینی از چرخه علم و فناوری معتقد است: «هیچ جای دنیا به «علم» یا حداقل «فناوری» به‌صورت یک موضوع مجزا از اقتصاد و جامعه نگاه نمی‌شود. حداقل باید بگوییم که در بخش زیادی از رشته‌‌های علمی در کشور ما هنوز این چرخه ایجاد نشده است یعنی ما هنوز چرخه اقتصاد مبتنی بر علم یا همان «اقتصاد دانش‌بنیان» را ایجاد نکرده‌ایم. ایجاد این چرخه هم الزاماتی دارد. شاید بگوییم الان دانشش در کشور ما وجود دارد اما هنوز ما یک الگوی بومی امتحان‌شده برای اینکه بتوانیم نهضت نگاه اقتصادی به علم را به یک جریان تبدیل کنیم، در کشور نداریم.(1) دانشگاه بدون شک مهم‌ترین بخش «توسعه علم» در کشور است اما آمارها گویای این واقعیت است که این مرکز پرورش «دانشجو» و «محقق» در چرخه تجاری سازی محصولات فناورانه نتوانسته است موفق باشد.
از سوی دیگر در کشور ما نگاه‌هایی که پژوهش و علم را با انگیزه اقتصادی دنبال کنند، وجود نداشته است؛ به این معنی که در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشگا‌هی کارها تنها در حد فعالیت‌های تئوری و آزمایشگاهی است و کمتر این فعالیت‌ها به یک کار اقتصادی «درآمدزا» تبدیل می‌شود. همین مسائل باعث شد در اواخر دهه 70 مساله «جنبش نرم‌افزاری» توسط رهبر انقلاب کلید بخورد. ایشان در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امیرکبیر ضمن تبیین «جنبش نرم‌افزاری» و مطالبه از دانشگاهیان برای تحقق آن، خواستار حرکت گنجاندن «تولید علم» در سازوکارها و اتصال علم و صنعت توسط دانشگاهیان شدند.(2)
توسعه علم در بن‌بست دانشگاه‌ها
اگرچه طی یک دهه اخیر و با فراخوان «جنبش نرم‌افزاری» حرکت‌های قابل تحسینی در عرصه علم و فناوری صورت گرفته اما هشدارهای رهبری انقلاب نشان از کار و جنب‌وجوش بیشتر دارد. سعید زیباکلام در کتاب «خلاف جریان»، در مطلبی با عنوان «بازشناسی پارادایم علمی ایران»، نگاهی متفاوت به مشکلات توسعه علم در دانشگاه‌ها کرده است. وی وضعیت فعلی استاد، دانشجو و مدل نظام آموزش عالی کشور را از مهم‌ترین دلایل توسعه نیافتگی و خروجی‌دار نبودن دانشگاه‌های ما عنوان می‌کند.(3)
زیباکلام با انتقاد از نظام آموزشی کشور در کوتاهی از فراخوان جنبش نرم‌افزاری می‌نویسد:
1- چرا پس از فراخوان جنبش نرم‌افزاری هیچ اتفاقی نیفتاد؟
2- چرا سال‌ها قبل از فراخوان مذکور هیچ اتفاقی نمی‌افتاد؟
3- چرا تا آینده‌هایی قابل پیش‌بینی هیچ اتفاقی هم نخواهد افتاد؟
وی در ادامه با محوربندی مشکلات نظام آموزش عالی در 3 بخش «تعامل و تضارب آرا و انظار»، «تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها» و «مجلات علمی و پژوهشی» نگاهی آسیب‌شناسانه به روند فعلی «توسعه علم» و «جنبش نرم‌افزاری» داشته است.
تعامل و تضارب آرا
این محور خود در 3 سطح قابل بحث و تحلیل است؛ 1- تعامل میان اساتید 2-تعامل میان اساتید و دانشجویان و 3-تعامل میان دانشجویان. تعامل و تضارب میان اساتید هم در عرصه فردی قابل تصور است و هم در عرصه جمعی یا همایشی. در عرصه فردی این امکان می‌تواند وجود داشته باشد که ۲ استاد از نظرات اصلاحی یا انتقادی یا متفاوت یکدیگر به‌طور شفاهی برخوردار شوند و این یعنی آنها متن مهم و ماندگار موردتوافقی را مورد مطالعه و بحث قرار دهند. واضح است که این تعامل معمولاً سال‌ها به طول می‌انجامد. در همین عرصه فردی، همچنین امکان دارد استادی کتاب یا مقاله خود را پیش از انتشار مورد پیشنهادهای اصلاحی یا انتقادی استاد دیگری قرار دهد تا از آنها بهره جسته متعاقباً تغییراتی را که مناسب تشخیص می‌دهد در نوشته خود اعمال‌کند. اینک شایسته است از خود سوال‌کنیم چند مورد از این قبیل بسترهای بارقه‌انگیز تولید علم را در محیط‌های دانشگاهی دیده یا دست‌کم شنیده‌ایم؟
در عرصه جمعی، آنچه نوعاً امکان تعامل و تضارب آرا را محقق می‌کند همایش‌ها هستند. بلافاصله باید تصریح شود که مقصود از همایش ابداً آن همایش‌های توخالی، حیف‌و‌میل‌کننده بیت‌المال و بی‌‌فرجام نیست.
مقصود همایش‌های تخصصی است که استادی حاصل چندین ماه یا سال تحقیق و تأمل خود را به‌طور مکتوب در جلسه‌ای مرکب از 20-10 همکسوت خود و بعضاً تنی چند از دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرائت‌می‌کند و گاه بعضی نکات را توضیح می‌دهد. آگهی این قبیل همایش‌ها تنها و تنها یک صفحه A4 است که با شروع هر ترم در تابلوی اعلانات گروه دانشگاهی مربوط نصب می‌شود و با نمابر یا ایمیلی به سایر گروه‌های ذی‌علاقه دانشگاه‌های دیگر اطلاع‌رسانی می‌شود.
پی‌نوشت:
1- http://farsi.khamenei.ir/others-note?id=27944
2- http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3053
3- کتاب خلاف جریان یک، مجموعه مباحث سیاسی و فرهنگی استاد دکتر سعید زیباکلام است.