محمدرضا حیاتی: معضلی به نام ارزیابی
معضل فقدان بحث و گفت‌وگو و تعامل منحصر به محاوره و مشافهه درون‌کلاسی و برون‌‌کلاسی نمی‌شود. این معضل بزرگ خود را یکبار دیگر هنگام ارزیابی درس توسط استادان نشان می‌دهد. همان‌طور که می‌دانیم عرف مقبول و متعارف بین‌المللی این است که ارزیابی تمام یا اکثر دروس مقطع ارشد تماماً یا اکثراً با ارزیابی مقالات دانشجویان صورت می‌گیرد. البته بعضاً برخی استادان ترکیبی از مقاله و ورقه امتحانی را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. همچنین، عرف متعارف جهانی، ارزیابی دروس مقطع دکترا را کاملاً منحصر به ارزیابی مقالات دانشجویان می‌کند. اما ارزیابی مقالات جهت تعیین نمره درس دانشجو یک بخش ماجراست. بخش مهم دیگر، بازخوردی است که دانشجو از اظهارنظرات انتقادی یا اصلاحی استاد در جای‌جای مقاله‌اش دریافت می‌کند. روشن است که این بازخورد برای تربیت و آزمودگی هر چه بیشتر دانشجو نقش مهمی ایفا می‌کند. با این توضیحات، اینک از خود سوال‌کنیم چند درصد دانشجویان در کل کشور چنین بازخوردی را صرف‌نظر از کیفیت آن، اساساً دریافت می‌کنند؟ گذشته از استثنائات قابل انتظار، پاسخ روی‌هم‌رفته یکسان دانشجویان بسیار اسفناک است. بررسی دقیق اینکه عدم دریافت بازخورد معلول عدم اظهارنظرات انتقادی یا اصلاحی استاد روی مقاله است یا اینکه مقاله اساساً مطالعه و بررسی نشده است کار روی‌هم‌رفته دشواری است. لیکن این مقدار را می‌توان با اطمینان اظهار کرد که استادانی که مقالات را اساساً نمی‌خوانند در اقلیت نیستند.
وضعیت شگفت‌انگیز رساله‌های ارشد و دکترا
اینک نوبت آن رسیده آنچه را از دور امری بسیار پیچیده و دشوار و پرهیبت به نظر می‌رسد مورد درون‌کاوی و تحلیل قرار دهیم: وضعیت بسیار شگفت‌انگیز رساله‌های ارشد و دکترا. زیباکلام این موضوع را در 5 مساله بررسی کرده است: 1-چگونگی انتخاب و تصویب موضوع رساله و استادان راهنما و مشاور، 2- چگونگی انجام راهنمایی و مشاوره، 3- چگونگی ارزیابی رساله، 4- چگونگی برگزاری جلسه دفاعیه، 5- چگونگی و کیفیت حاصل‌کار.
1- چگونگی انتخاب و تصویب موضوع رساله و استادان راهنما و مشاور:
دانشجو عموماً با مشورت استاد یا استادانی، موضوعی را برای پژوهش رساله انتخاب می‌کند و سپس با مذاکره و مشاوره نزدیک یکی از آنها، فرم طرح اولیه را تکمیل کرده و با ذکر نام وی به عنوان استاد راهنما تسلیم گروه می‌کند تا در شورای تحصیلات تکمیلی طرح و تصویب شود.
ندرتاً پیش می‌آید که عنوان و موضوع و جزئیات طرح و استاد راهنما بی‌هیچ قید و شرطی و جرح و تعدیلی در شورای مربوط تصویب شود. بعضاً شورای تحصیلات تکمیلی گروه، عنوان پیشنهادی یا برخی مطالب مندرج در طرح اولیه پیشنهادی یا استاد راهنمای پیشنهادی و ندرتاً هر سه را بدون جلب نظر موافق دانشجو تغییراتی داده، سپس تصویب می‌کند.
عموماً به دانشجو پیشنهاد می‌شود برای تصویب طرحش لازم است تغییراتی را یا در عنوان یا در مطالب مندرج در طرح اعمال کند. در این صورت، دانشجو با توجه به توضیحات شفاهی مدیر گروه اقدام به جرح و تعدیل می‌کند و مجدداً طرح در نوبت شورا قرار می‌گیرد. در این مرحله گاه با یا بدون برخی جرح و تعدیل‌هایی که شورا خود اعمال می‌کند طرح اولیه تصویب می‌شود و گاه رضایت شورا جلب نمی‌شود و طرح برای اعمال جرح و تعدیل‌های مورد نظر شورا به دانشجو عودت می‌شود. گاه این رفت‌وآمد طرح اولیه 7-6 ماه به‌طول می‌انجامد اما به‌نظرم اکثر موارد ظرف 3-2 ماه خاتمه می‌پذیرد.
دانشجوی زرنگ! و عبور از پل صراط
خان بعدی تهیه و تحویل و تصویب طرح تفصیلی است. قدری شبیه فرآیند تصویب طرح اولیه اما طرح تفصیلی هم باید مطابق عرف گروه‌های دانشگاهی در شورای مربوط طرح و بحث شود. در اینجا بسیار دشوار می‌توان گفت چقدر دانشجو باید بدود یا معطل بماند تا بالاخره طرح تفصیلی‌اش نیز تصویب شده، بتواند کار رساله‌اش را تحت هدایت استاد راهنما و مشاوره استاد مشاور شروع کند. کوتاه‌ترین مدت را شاید بتوان یک ماه و بلندترین را شاید بتوان 6-5 ماه تخمین زد. از موارد استثنا یا نادر که بگذریم، مدت زمانی که تصویب طرح اولیه و طرح تفصیلی روی هم می‌گیرد عموماً کمتر از 3 ماه و بیشتر از 7-6 ماه نخواهد بود.
دانشجویان نوعاً می‌دانند که کدام اساتید اصولاً برای رساله دقیق و سختگیر و وقت‌گذار هستند و کدام‌شان سهل‌انگار و پرمشغله و بی‌توجه به کیفیت‌کار. کدام سطر به سطر رساله را بادقت می‌خوانند و اظهارنظر می‌کنند و اشکال می‌گیرند و کدام حتی وقت کافی ندارند یا اهمیت نمی‌دهند یا سوادش را ندارند که دست‌کم فصل نتیجه‌گیری رساله را با دقت بخوانند و با اظهارنظر انتقادی‌شان نقشی در تقویت و بهبود رساله ایفا کنند. کدام بیشتر به دنبال حق‌الزحمه و امتیاز برای ترفیع و در نتیجه مایه تسهیل و تسریع بسیارِ عبور از سه خان رساله می‌شوند و کدام درست برعکس! کدام هنگام نمره دادن به رساله، حیثیت خود را عمدتاً لحاظ می‌کنند و بنابراین با گشاده‌دستی حیرت‌انگیزی حق‌کشی جدی و علنی کرده بالاترین نمره ممکن را اعطا می‌کنند، و کدام هنگام نمره‌دادن به رساله، گویی می‌خواهند از پل صراط عبور کنند. کدام بدون خواندن یا با خواندن سرسری طرح اولیه و طرح تفصیلی آن را امضا می‌کنند و دیگر با دانشجو هیچ کاری ندارند تا هنگامی که رساله حاضر و صحافی‌شده، آماده جلسه دفاعیه است و امضای سوم را هم برای اجازه دفاع بدون خواندن رساله یا با نگاهی بسیار سرسری به آن می‌دهند و کدام درست برعکس! کدام استادان علاوه بر دست‌کم
دو، سه شغل و مسؤولیت کاری دیگر، عهده‌دار راهنمایی و مشاوره ده‌ها رساله دیگر در اینجا و آنجا هستند و بنابراین وقت سرخاراندن ندارند و کدام درست برعکس!