روند سریال‌سازی ویژه ماه رمضان از ۱۴ سال پیش در تلویزیون ایران آغاز شده و از دوره‌ای که بیشتر آثار اجتماعی و بعدها ماورایی با تمرکز بر مسائل دینی روی آنتن می‌رفت به آثار طنز رسیده‌ایم. براساس گزارش مهر، اگر نگاهی به دوران‌های متوالی از ساخت سریال در این ماه میهمانی خدا بیندازیم، با روند رو به رشد به لحاظ کمی مواجه خواهیم شد، چنانکه روند سریال‌سازی برای ماه رمضان امسال به مرحله‌ای رسیده که علاوه بر شبکه‌های سراسری، شبکه‌ برون‌مرزی چون‌ آی‌فیلم نیز از بهترین‌های عرصه سریال‌سازی بهره برده تا برای ماه رمضان سریال بسازد البته بماند که به دلیل ترافیک جدول پخش رمضانی این تصمیم گرفته شد که سریال «تنهایی لیلا» بعدها روی آنتن برود، با این حال ماراتن جدی در این ایام برپاست.
روی کار آمدن سریال‎های طنز، اجتماعی و ماورایی!
در ۱۴ سالی که از تاریخچه سریال‌سازی مختص رمضان در تلویزیون می‌گذرد، کارگردان‌های مختلفی پای کار آمده‌اند و البته ژانرهای گوناگونی نیز تجربه شده است. سریال‌های طنز معمولا به خاطر فضای رمضان جز ایام شب‌های قدر هر سال جایگاه ثابتی را در یکی از شبکه‌ها به خود اختصاص داده‌اند، مثل آثاری که رضا عطاران تا به حال ساخته است. پای سریال‌های ماورایی هم که طی سال‌های مختلف توسط برخی کارگردان‌ها همچون علیرضا افخمی به ماه رمضان باز شده است. سریال‌های اجتماعی بعضا تلخ نیز کم و بیش جدول پخش را به خود اختصاص داده‌اند اما در سال‌های اخیر با آغاز دهه ۹۰ بیشتر اینطور احساس می‌شود که سیما برنامه خاصی برای رمضان ندارد و از مفاهیم یا مضامین خاصی در این ماه حمایت نمی‌کند. برخلاف دهه ۸۰ که در همه سریال‌‌ها فضای روزه و ماه رمضان احساس می‌شد، در سال‌های اخیر سریال‌ها یا ارتباطی به ماه مبارک نداشته‌اند یا با استفاده از چند المان پیش پا افتاده ظاهری در تلاش برای ربط یافتن به ماه رمضان بوده‌اند. با این حال یک‌تنه نزد قاضی نمی‌رویم و موضوع مورد نظر را در گفت‌وگو با چند تن از صاحب‌نظران این حوزه از جمله 2 کارگردان، 2 منتقد، یک بازیگر و یک تهیه‌کننده در میان می‌گذاریم. برای آغاز گزارش بهترین گزینه رامبد جوان است. شاید اگر او سریال «گمگشته» را با بازی آتیلا پسیانی نمی‌ساخت، هیچوقت سریال‌سازی برای رمضان مثل امروز حالت جدی و ماموریتی به خود نمی‌گرفت یا آغاز این روند دیرتر رخ می‌داد. رامبد جوان در این باره می‌گوید: آن زمان واقعا فکر نمی‌کردم چنین اتفاقی بیفتد. نه من، نه مهران رسام، نه نویسنده‌ها و در مجموع تیمی که این سریال را می‌ساختیم به این موضوع فکر نکرده بودیم. به نظر من کسانی که برنامه می‌سازند هیچوقت به این نکات فکر نمی‌کنند بلکه تمام هم و غمشان این است که اثر جذابی بسازند که مخاطب از آن لذت ببرد. ما هم فکر نمی‌کردیم ساخت سریال مناسبتی برای ماه رمضان به یک فرمول و جریان تبدیل شود و تا به حال ادامه داشته باشد. همچنین ارزیابی عزیزالله حاجی‌مشهدی، منتقد آثار تصویری و مدرس سینما درباره سابقه ۱۴ ساله سریال‌سازی در ماه رمضان چنین است: روند رو به رشد یا نزولی مجموعه‌سازی در تلویزیون را نمی‌توان تنها با تکیه بر پسند و نظر و برآورد شخصی خود مشخص کرد. بی‌تردید این کار نیاز به یک پژوهش جدی و اساسی دارد تا مشخص شود برای مثال با توجه به اقبال همگانی بینندگان برنامه‌ها، کدام مجموعه با تماشاگران پرشمارتری همراه شده یا در مجموع روند مجموعه‌سازی بویژه با تاکید بر مجموعه‌های مناسبتی، از جمله مناسبت ماه رمضان چه وضعیتی داشته است؟ واقعیت این است که جز برخی نظرسنجی‌های تصادفی و موردی، بعید به نظر می‌رسد به طور اصولی و علمی‌ چنین پژوهشی برای ارزیابی روند رشد و تعیین حرکت صعودی یا سیر نزولی اینگونه تولیدات صورت گرفته باشد. با این همه، با کمی‌ اغماض، در مجموع این روند را در سایه تجربه‌هایی که در جریان برخی آزمون و خطاها به دست آمده است، می‌توان رو به رشد ارزیابی کرد.
شتابزدگی در آثار رمضانی امر مثبتی نیست
حاجی‌مشهدی درباره تمرکز مدیران و سریال‌سازان روی این یک ماه از مجموع سال برای رقابت با یکدیگر، اظهار می‌کند: چنین رقابت‌هایی اگر به‌راستی به قصد تولید مجموعه‌ها و برنامه‌هایی با کیفیت بالاتر و همراه با نوآوری‌ها و بدایع قابل اعتنایی همراه باشد، صد البته که می‌تواند مثبت و سازنده ارزیابی شود اما در عمل، در بیشتر موارد، این رقابت‌ها بیشتر در جهت عقب نیفتادن از یکدیگر بوده و جنبه رفع تکلیف داشته است یعنی اگر شبکه یک سیما برنامه‌ای برای ماه رمضان را شروع می‌کرده است، شبکه‌ای دیگر هم برای عقب نماندن از این قافله، به هر قیمتی که شده مجموعه‌ای را برای پخش آماده می‌کرد. بدیهی است اینگونه فعالیت‌های شتاب‌زده را نمی‌توان چندان مثبت ارزیابی کرد. مشکل اصلی مدیران و شبکه‌های مختلف تلویزیون ما نداشتن نقشه راه مشخص و برنامه‌های مدون دوراندیشانه و آینده‌نگر است. از حاجی‌مشهدی درباره استفاده از ژانرهای مختلفی چون ماورایی، طنز یا اجتماعی در دوره‌های مختلف می‌پرسم و او تأکید می‌کند: موقعیت‌های زمانی خاصی مثل ماه رمضان که در عمل بسیاری آدم‌ها در مقایسه با سایر ایام سال برای حضور در جمع خانواده در مراسم افطار یا سحر اشتیاق بیشتری نشان می‌دهند، بی‌تردید فرصت‌ مناسب‌تری برای بالا بردن میزان مخاطبان یک مجموعه یا برنامه تلویزیونی پیش می‌آورد. در این مسیر حتی به نظر می‌رسد انتخاب نوع، قالب و رده‌بندی موضوعی و گونه‌شناختی این برنامه‌ها نیز چندان اهمیت ندارد. مهم‌تر از این مساله که برنامه‌های تولیدی ما در فضای طنز شکل می‌گیرد یا ملودرام، مضمون و درونمایه مجموعه مورد نظر، مخاطب را به درک مسائل معنوی و ماورایی دعوت می‌کند یا بر جنبه‌های مختلف اخلاق فردی و اجتماعی تاکید دارد، این نکته است که تلاش برنامه‌سازان باید بر این هدف متمرکز شود که تلویزیون و برنامه‌های تولیدی، اعم از برنامه‌های مناسبتی یا غیرمناسبتی، بتواند در کنار وجه سرگرم‌کننده بودن و پرکردن بخشی از اوقات فراغت افراد جامعه، به گونه‌ای غیرمستقیم، به تغییر رفتار و تغییر عادت‌ها و خلق و خوی ناپسند و آزاردهنده رو به گسترش در جامعه ما از جمله دوری جستن از پدیده‌های زشتی چون دروغ، خیانت، بدعهدی و تجاوز به حقوق فردی و اجتماعی همنوعان ما، منجر شود. وی درباره تلاش تلویزیون برای پر کردن خلأ مفاهیم و مضامین رمضانی با ساخت مینی‌سریال‌ها توضیح می‌دهد: واقعیت این است که در همه تلویزیون‌های دنیا اعم از تلویزیون‌های دولتی یا شبکه‌های کابلی و خصوصی، ساخت مجموعه‌های کوچک و چندبخشی (مینی‌سریال) پدیده‌ای معمول و رایج است. در ایران ساخت مجموعه‌های کوچک و چندبخشی از گذشته، چندان معمول نبوده و به‌تازگی آغاز شده است. چنانکه امسال در کنار مجموعه‌هایی مثل «پایتخت۴» ساخته سیروس مقدم، «گاهی به پشت سر نگاه کن» ساخته مازیار میری و «دردسرهای عظیم» ساخته برزو نیک‌نژاد، گویا قرار است در شب‌های قدر، مجموعه‌های کوچک «فراموشی» ساخته سعید سلطانی و «نیاز» ساخته حسین سهیلی‌زاده نیز پخش شود. صرف‌نظر از انگشت‌شمار بودن این برنامه‌ها به لحاظ کمی، باید توجه داشت به دلیل مناسبتی بودن اینگونه برنامه‌ها، ساخت آنها نباید با سهل‌انگاری و آسان‌پسندی بویژه با شتابزدگی‌های رایج همراه باشد، چرا که در این صورت، تردیدی نباید داشت که خطرهایی چون تکراری بودن موضوعات و گاه حتی کلیشه‌ای شدن مضامین و درونمایه اینگونه مجموعه‌ها بویژه شتابزدگی در تولید آنها به خاطر فشردگی زمان ساخت، به کیفیت نازل برنامه‌ها منجر خواهد شد و همواره به‌عنوان آفت‌های زیانبار اینگونه تولیدات، راه موفقیت برنامه‌سازان تلویزیونی را سد خواهد کرد! اما جواد افشار که این روزها ساخت سریال ۱۱۰ قسمتی «کیمیا» را ادامه می‌دهد، کارگردانی است که در ۱۴ سال اخیر در ماه مبارک رمضان 2 سریال داشته است و همین بهانه‌ای می‎شود تا نظر او را درباره سریال‌سازی در تلویزیون جویا شویم. سازنده «سی‌امین روز» درباره فاصله گرفتن سریال‌های رمضانی از ارتباطات مضمونی با ماه پخش‌شان، می‌گوید: ما درباره چنین آثاری دو تعریف می‌توانیم داشته باشیم؛ یکی اینکه سریال‌های رمضان باید حال و هوا و مضمونی مرتبط با این ماه داشته باشد، نگاه بعدی نیز فستیوالی است، به این معنا که ماه رمضان فرصتی برای بهتر دیده شدن سریال‌هاست و شبکه‌ها بهترین آثارشان را در این ایام رو می‌کنند. وی ادامه می‌دهد: اگر هدف فستیوالی باشد نیازی به پیدا کردن سوژه‌ها و مضامین مرتبط نیست اما به نظر من بهتر است زمانی که ما این فرصت را داریم تا مخاطبان بسیاری را مقابل تلویزیون داشته باشیم، از این فستیوال بهره ببریم و با یک هدفگذاری درست، مضامین مناسبی را پیش روی مخاطبان قرار دهیم. با این حال در چند سال اخیر این هدفگذاری دستخوش تغییر شده است. جابه‌جایی مدیران در این ایام نیز در این راستا بی‌تاثیر نبوده است. افشار با اظهار امیدواری نسبت به بهبود اوضاع و بازگشتن به دوره قبلی، تاکید می‌کند: تمهیدی که اخیرا اندیشیده شده این است که در شب‌های عزاداری شهادت امیرالمومنین(ع) سریال‌های مرتبطی در 5-4 قسمت ساخته شود بویژه که در این ایام اصلا نمی‌توان پخش آثار طنز را ادامه داد. برخی مردم نیز هستند که فرصت شرکت در مراسم احیا را ندارند و مخاطب تلویزیون هستند مثل کهنسالان یا بیماران بنابراین به نظر من ساخت مینی‌سریال‌ها اتفاق بدی به حساب نمی‌آید. این کارگردان در پایان درباره مُد شدن برخی مضامین همچون سریال‌های ماورایی در برخی دوره‌ها نیز می‌گوید: اشکال ما این است که پس از موفقیت یک سوژه، همه سراغ همان می‌روند. در گذشته اینگونه بود که شبکه‌ها جداگانه تصمیم می‌گرفتند و همین امر باعث می‌شد شاهد تکرار سبک‌ها و مضامین در سریال‌های شبکه‌ها باشیم اما اکنون در این ساختار جدید و با حضور محمودرضا تخشید که تجارب مختلفی در زمینه‌های مدیریتی دارد، تصمیم‌گیری‌های بهتری شکل خواهد گرفت و شاهد اینگونه موازی‌کاری‌ها نخواهیم بود. آنچه افشار از آن به‌عنوان موازی‌کاری نام می‎برد در واقع همان تلاش برای تکرار موفقیت سریال‌هایی است که با تکرار زیاد سریال‌سازان از روی دست هم، کم‌کم به‌عنوان یک ژانر شناخته شد و اکنون از آنها به‌عنوان سریال‌های ماورایی نام برده می‌شود. یکی از نخستین سریال‌های اینچنینی که قریب به ۱۰ سال پیش به کارگردانی حسین سهیلی‌زاده روانه آنتن شد، «آخرین گناه» بود که به موضوع چشم برزخی می‌پرداخت. حمیدرضا پگاه نقش اصلی این سریال را بازی می‌کرد و از همین رو نظر او هم در این باره می‌تواند مهم باشد. این بازیگر درباره تکرار سوژه‌های ماورایی در سریال‌های ماه رمضان اظهار می‌کند: این موضوع جزو مسائلی بود که تا به حال به آن پرداخته نشده بود و بسیار متفاوت و جذاب بود. موضوعات ماورایی برای اولین بار در جامعه مطرح می‌شد و خیلی خاص و قابل توجه بود. البته من نمی‌توانم آثار ماورایی را که بعد از سریال ما ساخته شد با کار خودمان مقایسه کنم اما به نظرم اینکه یک موضوع مد شود مهم نیست بلکه کیفیت کار است که ارزش دارد. از طرفی هنرمندان نباید صرفا به تقلید بپردازند بلکه باید دغدغه داشته باشند. پگاه یادآور می‌شود: خود من آن زمان از تنها چیزی که می‌ترسیدم و آن را یک ریسک می‌دانستم بحث جلوه‌های ویژه‌ای بود که در «آخرین گناه» استفاده شد. مانند اینکه شخصیت اصلی که ایفایش را برعهده داشتم، دیگران را به شکل حیوانات مختلف می‌دید. اما درباره دیگر سریال‌های رمضانی معتقدم باید در این آثار سعی شود حرف‌ها به گونه‌ای مطرح شود که رو و آشکار نباشد.
باید در ماه رمضان انسان‌های بهتری شویم
وی در زمینه خارج شدن سریال‌های رمضانی از فضای این ماه و موضوعات مرتبط تصریح می‌کند: به اعتقاد من اگر این سریال‌ها به مسائل انسانی بپردازند، کافی است. ماه رمضان می‌آید تا ما انسان‌های بهتری شویم، بنابراین ضروری نیست که در سریال‌ها سفره افطار بیندازند یا خیلی رو به مسائل اعتقادی توجه کنند اما دوری از مضامین تکراری ضروری است و باید هر مضمونی به صورت به روز مورد استفاده قرار بگیرد.
محمدرضا شفیعی، تهیه‌کننده پرکار سال‌های اخیر تلویزیون در ماه مبارک رمضان که تا به حال 2 سریال «جراحت» و «مادرانه» را تهیه کرده است نیز درباره سریال‌ها می‌گوید: در ۱۴، ۱۵ سالی که سریال‌های رمضانی ساخته می‌شوند، افت و خیزهای فراوانی را در این عرصه شاهد بوده‌ایم. برخی سال‌ها همه سریال‌ها مورد استقبال قرار گرفتند و در سال دیگری مردم ناراضی بودند یا تنها یک سریال را پسندیدند اما نکته‌ای که می‌توان به آن توجه کرد این است که ژانر مشخصی برای ماه رمضان تعریف نشده است بلکه هر بار در فواصل مختلف مطابق نیاز جامعه، سریال‌سازان آثار خود را تولید کرده‌اند. وی ادامه می‌دهد: می‌توان از بستر ماه رمضان به‌عنوان جایگاهی برای پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی بهره برد و به معضلات جامعه پرداخت. در این ماه که تلویزیون مخاطبان بسیاری دارد می‌توان درباره موضوعات مهم تذکر داد و آنها را مقابل چشم مردم نشان داد. شفیعی تاکید می‌کند: در دوره‌ای ما وارد آثار ماورایی شدیم و سریال‌هایی چون «او یک فرشته بود» و «اغما» ساخته شد و مورد استقبال قرار گرفت. اما اصرار دیگر سریال‌سازان برای رفتن سراغ مضامین مشابه باعث شد مخاطب این آثار را پس بزند و تلویزیون ترجیح بدهد دیگر با ساخت چنین آثاری موافقت نکند. بویژه که آخرین سریال‌های اینچنینی چه در حیث محتوا و چه از نظر ساختار مضحک از آب درآمده بودند. تهیه‌کننده «وضعیت سفید» می‌افزاید: امسال نیز سری دوم «دردسرهای عظیم» و سری چهارم «پایتخت» روی آنتن می‌رود؛ آثاری که ویژه ماه رمضان تولید نشده‎اند و حتی مخاطبان به دیدن یکی از آنها در عید نوروز عادت داشته‌اند. وی در زمینه تولید مینی‌سریال‌هایی مرتبط با فضای رمضان بیان می‌کند: در زمینه سریال‌های طنز، تلویزیون ناگزیر است به چنین راهبردی روی بیاورد چون نمی‌توان سریال طنزی ساخت که 4 قسمت میانی آن یکدفعه با شب‌های قدر در ارتباط معنایی باشد اما در زمینه سریال‌های اجتماعی و ملودرام می‌توان تمهیداتی اندیشید که قصه مرتبط با آن شب‌ها باشد مثلا ما در سریال «مادرانه» یا «جراحت» قصه را طوری طراحی کرده بودیم که در شب‌های قدر نیازی به پخش یک سریال دیگر نبود. سحر عصرآزاد، منتقد سینما و تلویزیون در ابتدای حرف‌هایش درباره سریال‌های مناسبتی به این نکته اشاره می‌کند: ما دهه طلایی ۸۰ را داشتیم که آغاز خوبی داشت و سریال «گمگشته» در ذهن همه ماندگار شد. آن زمان و با آغاز به کار سریال‌های مناسبتی مدیران طراحی هوشمندانه‌ای داشتند و سعی می‌کردند نیاز مخاطب را در ماه رمضان با سریال‌های مختلف برآورده کنند. این منتقد یادآور می‌شود: اگرچه این مرزبندی‌ها خوشایند نیست اما لااقل مخاطبان می‌دانستند که با توجه به سلایقشان چه سریالی را می‌توانند دنبال کنند.