میثم یوسفی: در طول تاریخ همواره افرادی بوده‌اند که مستبدانه همه چیز را برای خود خواسته‌اند. در نگاهی وسیع‌تر، دولت‌ها و حکومت‌های استعماری و استبدادی وجود داشته‌اند که به چپاول و غارت دولت‌های دیگر و ضعیف‌تر پرداخته‌اند. در مقابل اینها، افرادی شجاع و نستوه بوده‌اند که به مبارزه با استعمار و تبعیض پرداخته‌اند و برای کمک و یاری به بشر و ملت‌ها از جان خود دست کشیده، به مبارزه با ظلم و فساد پرداخته‌اند. صفحات تاریخ، گاندی‌ها، نهروها، بن‌بلّاها و نلسون ماندلاها در خود ثبت کرده است. تاریخ ایران نیز امثال کاوه آهنگر، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، نواب صفوی و... را به خود دیده است و به جرأت می‌توان گفت بارزترین و مؤثرترین آنها انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره‌) بوده است. در این مقاله در پی آن هستیم تا خدمات یکی از رجال ارزشمند و دانشمند ایران یعنی میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر را بررسی کنیم. میرزا تقی خان در خانه میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی رشد یافت. هوش و استعداد ذاتی او باعث شد قائم‌مقام فراهانی او را در کنار خود جای دهد و امور مملکت و سیاست کشور را به او بیاموزد.(1) میرزا تقی‌خان، پس از مرگ محمدشاه در سال 1264ه.ق ناصرالدین شاه را از تبریز به سمت تهران حرکت داد. ناصرالدین‌شاه هم او را ملقب به امیرنظام (فرمانده کل قوا) و پس از نشستن بر تخت سلطنت، ملقب به امیرکبیر و اتابک اعظم کرده و به سمت «صدر اعظم» منصوب کرد.(2)
خدمات امیرکبیر را به طور کلی می‌توان در 2 حیطه بررسی کرد.
اقدامات و خدمات داخلی
1ـ تمرکز قدرت با مبارزه با ملوک‌الطوایفی و جنبش‌های التقاطی
یکی از راه‌های نفوذ و سلطه بر یک سرزمین، تضعیف حکومت مرکزی آن است. وقتی حکومتی واحد و مقتدر وجود نداشته باشد، زمینه بسیار خوبی برای استعمار و استثمار در آن کشور وجود دارد. در زمان محمدشاه و صدارت حاج میرزا آقاسی، به علت بی‌کفایتی آنها امور مملکت از هم پاشیده و طغیان ملوک‌الطوایفی در هر سمت مملکت سر بر کشیده بود.(3) در شیراز، کرمان، بوشهر، بندرعباس، خراسان، شهرهای شمال و شمال غربی (که تحت نفوذ بابی‌ها منجمله ملاحسین بشرویه‌ای بود)، زنجان و... هر کسی عَلَم استقلال بر دست گرفته و داعیه حکومت داشت.(4) حسن خان سالار در مشهد آشوب به پا کرده بود. ولی همه این حرکات با حسن تدبیر امیرکبیر و کاردانی حسام‌السلطنه به طور معجزه‌آسایی فروکش کرد و خراسان نیز از تجزیه و استقلال نجات یافت.(5) اقدام دیگر امیرکبیر در حفظ آرامش و امنیت کشور، قلع و قمع بابی‌ها یعنی پیروان میرزا علی‌محمد شیرازی ملقب به باب بود. چنانکه در این زمینه، در کتابی منسوب به بهایی‌ها به نام ظهورالحق آمده است: «امیرکبیر با قهاریت کامل به اطفای انوار این امر و اعدام بابیه پرداخت». بابیه در مازندران (قلعه طبرسی) به سرکردگی ملاحسین بشرویه‌ای و ملا محمدعلی قدولس، در زنجان به سرکردگی ملا محمدعلی حجت و در تبریز به سرکردگی سیدیحیی دارابی آشوب‌ها و فتنه‌هایی برپا کرده بودند که امیرکبیر موفق شد همه آنها را سرکوب کند و رهبر آنها یعنی میرزا علی‌محمد شیرازی (باب) را از بین ببرد.(6)
2- تنظیم بودجه و ترمیم اوضاع مالی
امیرکبیر زمانی به صدارت رسید که با کشوری فقیر و خزانه‌ای خالی و کسری بودجه مواجه بود. تعادلی در بودجه وجود نداشت. مالیات‌ها وصول نمی‌شد. درباریان از حقوق و مستمری بسیار بالایی برخوردار بودند و هزینه‌های زائد و بیهوده صرف عیاشی درباریان می‌شد. مالیات همیشه از فقرا گرفته می‌شد و قلدران و مستبدان و درباریان از آن معاف بودند. امیرکبیر دستور داد مالیات و عوارض براساس عدالت و به تناسب درآمد تنظیم شود و خود با بی‌باکی و جسارت به اجرای آن پرداخت. مستمری بسیاری از درباریان قطع شد. دستمزدهای بالا و گزاف کاهش یافت و اوضاع مالی سر و سامان گرفت.(7) او برای مبارزه با پدیده رشوه‌گیری دستور داد دستمزدها تعدیل و بموقع پرداخت شود و برخی از عوامل آن را از بین برد.(8)
3- پیشرفت صنعتی
یک کشور برای تأمین استقلال و عدم وابستگی خود نیاز به اقتصاد سالم و صنعت پویا دارد. اقدامات امیرکبیر در این راه بسیار مؤثر و حیاتی بود. او برای ایجاد صنعت عده‌ای از استادکاران باهوش و باذوق را به «سن‌پطرزبورگ» فرستاد تا با رشته‌های مختلف صنعت آشنا شوند. برای استخدام معلم و استادکار مسیو جان داوود (میرزا داوودخان) را به اتریش فرستاد.(9) از دیگر اقدامات او تأسیس کارخانه شکرریزی و قندسازی در ساری، نخ‌‌ریسی و چلواربافی در تهران، حریربافی در کاشان، کالسکه‌سازی در اصفهان و تهران، کاغذسازی در اصفهان و تهران، بلورسازی در قم و اصفهان و تهران و چینی‌سازی در قم و تهران بود.(10) او به منظور حمایت از صنایع دستی دستور داد لباس نظامیان را از شال پشمین مازندران تهیه کنند. شال‌های دستی کرمان به دستور امیرکبیر به قدری عالی بافته می‌شد که با شال‌های کشمیری رقابت می‌کرد.(11) در بخش معدن، از طرفی دستور داد  کارشناسانی از اتریش استخدام شوند و از طرف دیگر، مراقب بود بیگانگان خصوصاً انگلیس‌ها در این امر رخنه نکنند و خود مردم با سرمایه خودشان به استخراج بپردازند. لذا افرادی را که با سرمایه خودشان به امر معدن روی آوردند، تا 5 سال از مالیات معاف کرد.(12) در بخش کشاورزی اقدامات ارزنده‌ای را انجام داد. اقداماتی مثل ساخت سد عظیم نادری روی رودخانه کرخه، ترویج کاشت نیشکر در خوزستان، تجدید بنای پل عظیم شوشتر و بازکردن هفت‌چشمه آن، ساخت سدی عظیم بر روی «گرگان‌رود»، اصلاح و تجدید قنوات «نُه گنبد» یزد و اتمام کار نهر انتقال آب رود کرج به تهران.(13)
4- تقویت بنیه دفاعی و اصلاح وضع قشون
امیرکبیر چون خود امیرنظام و در خدمت ارتش بود، به خوبی از کمبودهای ارتش آگاهی داشت. لذا برای مجهز‌ کردن سپاه ایران به سلاح مدرن، معلمانی از اتریش استخدام کرد و به ساخت کارخانه اسلحه‌سازی و توپ‌ریزی اقدام کرد.(14) و بخشی از مدرسه دارالفنون را مخصوص تعلیمات نظامی قرار داد. از سوی دیگر، به مسیو جان داوود با تأکید بسیار نوشت که 2 کشتی برای ایران خریداری کند. انگلیسی‌ها از این موضوع سخت نگران شدند، اما کلنل شیل در نامه‌ای به انگلستان نوشت: بعد از عزل یا قتل امیر، احداث نیروی دریایی در خلیج فارس به بوته فراموشی سپرده می‌شود(15) که همین اتفاق نیز افتاد.
5- نهضت علمی و فکری
سر گور اوزلی سفیر انگلیس در ایران می‌نویسد: «باید ملت ایران را گذاشت تا در همین حالت توحش و بربریت، باقی بمانند»(16) در مقابل چنین دیدگاهی امیرکبیر برای ساخت مدرسه دارالفنون اقدام سریعی انجام داد و معلمانی را از اتریش استخدام کرد. انگلیس‌ها بسیار سعی کردند امیر را مجاب کنند تا از دانشمندان انگلیسی نیز در مدرسه استفاده کند، اما او که به غرض خبیثانه انگلیس‌ها برای نفوذ بیشتر در ایران آگاه بود می‌گفت: ما از کشورهایی که چشم طمع به مملکت ما دوخته‌اند، انتظار خدمت نداریم.(17)  از دیگر اقدامات او ایجاد روزنامه وقایع اتفاقیه بود، که اولین شماره آن در پنجم ربیع الاول 1267ه.ق منتشر شد و بعدها نام آن به روزنامه دولتی ایران و روزنامه دولت عِلّیه ایران و روزنامه ایران تبدیل گردید و تا زمان سلطنت مظفرالدین شاه همچنان باقی بود و انتشار می‌یافت.(18)
اقدامات و خدمات خارجی
امیرکبیر قبل از صدارت، استقلال فکری خود را به نمایندگان خارجی‌‌ها نشان داد. چنانکه برای آوردن ولیعهد به تهران برخلاف معمول از بیگانگان پول قرض نگرفت و با کمک‌های دیگر آنان موافق نبود.(19) قبل از وی استعمارگران اروپایی خصوصاً انگلیس در امور ایران مداخله می‌کردند. جسارت آنها به حدی رسیده بود که حتی از توهین به صدراعظم ایران نیز پروا نداشتند.(20) بسیاری از اتباع بیگانه با استفاده از کاپیتولاسیون مصونیت‌هایی در خاک ایران داشتند(21) اما امیر در مقابل گستاخی‌ها و لجاجت سفیران انگلیس می‌ایستاد و آنجا که به نفع و صلاح مملکت بود با زیرکی و متانت و در جایی دیگر با شدت و حدت با آنها برخورد می‌کرد. نوشته‌های «گرنت واتسون» انگلیسی به خوبی شاهد این است که وی به هیچ وجه نمی‌خواست بیگانگان در امور ایران دخالت کنند.(22) در فتنه سالار در مشهد، او می‌دانست که توطئه انگلیس برای حفظ هندوستان در کار است. لذا به هیچ عنوان راضی نبود انگلیسی‌ها در رفع غائله، مداخله کنند. این سخن «گرنت واتسون» پربارترین کلام در باب اقدامات امیرکبیر است. او می‌گوید:
«امیرکبیر در ظرف چند سال کوتاه، کار چند قرن را انجام داد».(23)
منبع: دوران
-----------------------------------
پی‌نوشت
1- مدنی، سیدجلال‌الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، چاپ دهم 1380، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، قم، ج1، ص 47
2- بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، چاپ چهارم، 1371، انتشارات زوّار، تهران، ج1
3- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ اسفندماه 1346، مؤسسه انتشارات فراهانی، تهران، ج1، ص 213
4- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 68
5- همان، ص 70
6- شرح حال رجال ایران، ج1، ص 213
7- برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به «شرح حال رجال ایران»، ج1، و «امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار»
8- تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، سیدجلال‌الدین؛ دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، قم، ج1، ص 330
9- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 98
10- همان، ص 99
11- همان
12- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 105- 103
13- همان، صص 107-106
14- شرح حال رجال ایران، ج1، ص 215
15- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 125
16- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 127
17- همان، ص 137
18- شرح حال رجال ایران، ج1، صص 214-213
19- تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، ص 49
20- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 187
21- تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، ص 49
22- برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به «تاریخ ایران دوره قاجاریه» نوشته رابر گرنت واتسون.
23- امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص 3