هادی قائم مقامی: «ما در مکه باشیم یا نباشیم دل و روحمان با ابراهیم و در مکه است. دروازه‌های
مدینه‌الرسول را به روی ما ببندند یا بگشایند، رشته محبتمان با پیامبر هرگز پاره و سست نمی‌شود. به سوی کعبه نماز می‌گزاریم و به سوی کعبه می‌میریم. و خدا را سپاس می‌گزاریم که در میثاقمان باخدای کعبه پایدار مانده‌ایم و پایه‌های برائت از مشرکان را با خون هزاران هزار شهید از عزیزانمان بنیان نهاده‌ایم و منتظر هم نمانده‌ایم که حاکمان بی‌شخصیت بعض کشورهای اسلامی و غیراسلامی از حرکت ما پشتیبانی کنند. ما مظلومین همیشه تاریخ، محرومان و پابرهنگانیم. ما غیر از خدا کسی را نداریم و اگر هزار بار قطعه قطعه شویم، دست از مبارزه با ظالم برنمی‌داریم». (بخشی از پیام امام به مناسبت سالگرد کشتار خونین حجاج در مکه)
شاید در طول تاریخ اسلام کمتر کسی مانند امام خمینی(ره) با نگاهی نقادانه به عادی شدن تلقی‌ها از حج پرداخته باشد. در واقع او اولین نفری بود که در قرن معاصر به این موضوع پرداخت و متاثرین از وی تا سال‌ها بعد اندیشه‌های وی را هم در اهل سنت و هم در تشیع دنبال و درباره آن صحبت کردند. اگرچه در اندازه اهمیت این موضوع به آن پرداخته نشده است، اما امروز «مراسم برائت از مشرکین» به عنوان یکی از یادگارهای امام راحل هر ساله در حج برگزار می‌شود و به بخشی از این مناسک عظیم تبدیل شده است. تلاش‌های امام(ره) مهم‌ترین بخش حج یعنی روح و باطن حج که «برائت» از مشرکان است را زنده کرد و قالب خموده و جمود حاکم بر حج را که براساس عادت و تبدیل به ظاهر شده بود، زیر سوال برد. آنجا که در پیام سالگرد حج خونین در پیامی می‌گوید: «مسَلَّم، حج بی‌روح و بی‌تحرک و قیام، حج بی‌برائت، حج بی‌وحدت و حجی که از آن، هدم کفر و شرکت برنیاید، حج نیست.»
از منظر امام خمینی(ره) اسلام آمریکایی صرفاً اسلام غرب‌زده یا اسلامی که مورد تبلیغ یا حمایت مستقیم ایالات متحده آمریکا باشد، نیست. از منظر امام خمینی رحمه..الله، تجدد و تحجر به‌مثابه 2 مانع در فهم اسلام ناب عمل می‌کنند. قرائتی از اسلام که متأثر از این دو زمینه اجتماعی ارائه می‌شود، اسلام تجدد و اسلام تحجر خواهد بود. اسلام آمریکایی عنوان عامی برای هر اسلام برخاسته از هر دوی این زمینه‌هاست.
تبیین حج آمریکایی توسط شخصیت‌های انقلابی دیگری در جهان اسلام ادامه یافته است. سال‌ها بعد از امام، حسین الحوثی اولین رهبر انصارالله در سخنرانی معروف «لاعذر للجمیع أمام الله»؛ «هیچ کس در برابر خدا عذری ندارد» که بعد از 11 سپتامبر ایراد شده است، می‌گوید: این آمریکاست که قصد تسلط بر حرمین را دارد. چرا می‌خواهند بر حرمین مسلط شوند؟ چون هنوز ما حج را نشناخته‌ایم. وقتی ما عرب‌های نادان از یمن، عربستان، مصر و … به حج می‌رویم، یهودیان ارزش حج را بیشتر از ما می‌شناسند. یهودیان ارزشمندی و اهمیت حج را بهتر از ما شناخته‌اند. چقدر زیادند حاجیانی که حج می‌روند ولی ارزش حج را نمی‌دانند. حج بسیار تاثیرگذار است، حج در خدمت به آرمان وحدت اسلامی بسیار ارزشمند است. آیا سرزمین‌های اسلامی را به حکومت‌های کوچک، حدود ۵۰ حکومت یا بیشتر تجزیه نکرده‌اند؟ سرزمین‌های عربی را به چند حکومت کوچک تجزیه کردند. ولی هنوز حج برایشان به عنوان چالشی باقی مانده است. مسلمانان در حج از هر منطقه گرد هم می‌آیند. بنابراین حج همچنان نماد وحدت مسلمانان است، مسلمانان حول محور حج مجتمع می‌شوند. حج مفاهیم بسیاری را در خود جا داده است. ای کاش کسی پیدا می‌شد و این مفاهیم را به مسلمانان یادآوری می‌کرد، در این صورت حج تبدیل به بحران بزرگی برای غربی‌ها می‌شد».
شاید سوال‌های فراوانی در اذهان پیرامون «فلسفه حج» وجود داشته باشد. چرا به حج می‌رویم؟ چرا مسلمانان باید همه‌ساله بخش زیادی از وقت و مال خود را صرف انجام این مراسم کنند؟
سالگرد کشتار حجاج ایرانی در مراسم برائت از مشرکان توسط رژیم آل سعود در سال66 (ششم ذی‌الحجه ۱۴۰۷ ه.ق) و تحرکات امروز آل‌سعود در توهین و تهدید ایران، حمله متجاوزانه به یمن و همراهی آل‌سعود با رژیم صهیونیستی که امروز به عنوان «خادم الحرمین» خود را معرفی می‌کنند، بهانه‌ای برای بازخوانی افکار و آرای امام(ره) درباره حج آمریکایی است.
دوگانه اسلام ناب - اسلام آمریکایی به‌مثابه یک ایده محوری و به‌نوعی همزاد تاریخی و معرفتی انقلاب اسلامی است. با این همه، کمتر به جایگاه شایسته‌اش در میان فعالان دلسوز جهان اسلام دست یافته است. از زمینه‌های سیاسی- اجتماعی و منفعت‌محور مهجوریت این ایده که بگذریم، برخی خطاهای روش‌شناختی، این نظریه کلیدی را تا حدودی از دسترس خارج کرده است.
پس از امام خمینی رحمه..الله، در شرایطی که ادبیات اسلام ناب - اسلام آمریکایی در فضای سیاست‌زده داخل کشور مورد طعن و قهر یا مصرف انتخاباتی جناح‌های عمده سیاسی قرار گرفته است، آیت‌الله خامنه‌ای بار دیگر این ادبیات را در کانون توجه‌ها قرار می‌دهند. ایشان طی دوره‌‌ای حدوداً یک‌ساله، به تشریح مفاهیم این نظریه پرداخته و با مفهوم‌سازی‌های متعدد، ادبیات این نظریه را گسترش می‌دهند. شاید بتوان نمونه کامل و جمع‌بندی این دوره را در پیام ایشان در اولین سالگرد رحلت امام خمینی رحمه..الله مشاهده کرد. آنجا که کلیت مدرسه فکری امام خمینی رحمه..الله و همچنین لایه‌های بنیادین و معرفتی انقلاب اسلامی را در چارچوب دوگانه اسلام ناب - اسلام آمریکایی تشریح می‌کنند.
یکی از اصلی‌ترین نقاط مبانی و اندیشه امام تاکید بر اسلام ناب محمدی(ص) و در مقابل آن برحذر داشتن از «اسلام آمریکایی» است. این اسلام آمریکایی از منظر امام چند مصداق دارد از جمله: «اسلام اشرافیت، اسلام ابوسفیان، اسلام ملاهای کثیف درباری، اسلام مقدس‌نماهای بی‌شعور حوزه‌های علمی و دانشگاهی، اسلام ذلت و نکبت، اسلام پول و زور، اسلام فریب و سازش و اسارت، اسلام حاکمیت سرمایه و سرمایه‌داران بر مظلومین و پابرهنه‌ها و در یک کلام اسلام آمریکایی» که امام خمینی(ره) هم در پیام قطعنامه و هم در وصیتنامه سیاسی ـ الهی خود درباره آن مفصل بحث کرده‌اند.
ایشان نقطه مقابل این اسلام را نیز معرفی می‌کنند: «در انقلاب اسلامى، اسلام کتاب و سنت، جایگزین اسلام خرافه و بدعت؛ اسلام جهاد و شهادت، جایگزین اسلام قعود و اسارت و ذلت؛ اسلام تعبد و تعقل، جایگزین اسلام التقاط و جهالت؛ اسلام دنیا و آخرت، جایگزین اسلام دنیاپرستى یا رهبانیت؛ اسلام علم و معرفت، جایگزین اسلام تحجر و غفلت؛ اسلام دیانت و سیاست، جایگزین اسلام بى‌بندوبارى و بى‌تفاوتى؛ اسلام قیام و عمل، جایگزین اسلام بى‌حالى و افسردگى؛ اسلام فرد و جامعه، جایگزین اسلام تشریفاتى و بى‌خاصیت؛ اسلام نجاتبخش محرومان، جایگزین اسلام بازیچه دست قدرت‌ها؛ و خلاصه اسلام ناب محمدى (صلى‌الله علیه و آله وسلم)، جایگزین اسلام آمریکایى گردید».
امام خمینی(ره) در پیامی که به مناسبت سالگرد حمله به زائران ایرانی در مکه صادر می‌کنند، همه مصادیق اسلام آمریکایی را در مراسم حج معمول و بی‌روح خلاصه می‌کنند و آن را به چالش می‌کشند: «بزرگ‌ترین درد جوامع اسلامى این است که هنوز فلسفه واقعى بسیارى از احکام الهى را درک نکرده‌اند، و حج با آن‌همه راز و عظمتى که دارد هنوز به صورت یک عبادت خشک و یک حرکت بی‌حاصل و بى‌ثمر باقى مانده است. یکى از وظایف بزرگ مسلمانان پى بردن به این واقعیت است که حج چیست و چرا براى همیشه باید بخشى از امکانات مادى و معنوى خود را براى برپایى آن صرف کنند».
روشنفکری بیمار در ایران سال‌ها با انتقاد از اصطلاح خودساخته دین عامیانه و دستاویز کردن وجوهی از مناسک مختلف اسلامی مثل عزاداری، حج و... خود اسلام را هدف قرار داده و به آن هجمه کرد. در حالی که جریان لیبرال با نق زدن‌های مکرر مناسک را به سخره می‌گیرد اما رویکرد سکولار خود را نیز در این باره حفظ کرده است. در حالی که امام خمینی(ره) نسبت به سکولار شدن حج تذکر و هشدار می‌دهند: «چیزى که تا به حال از ناحیه ناآگاهان و یا تحلیلگران مغرض و یا جیره‌خواران به عنوان فلسفه حج ترسیم شده است این است که حج یک عبادت دسته‌جمعى و یک سفر زیارتى - سیاحتى است. به حج چه که چگونه باید زیست و چطور باید مبارزه کرد و با چه کیفیت در مقابل جهان سرمایه‌دارى و کمونیسم ایستاد! به حج چه که حقوق مسلمانان و محرومان را از ظالمین باید ستاند! به حج چه که باید براى فشارهاى روحى و جسمى مسلمانان
چاره‌اندیشى نمود! به حج چه که مسلمانان باید به عنوان یک نیروى بزرگ و قدرت سوم جهان خودنمایى کنند! به حج چه که مسلمانان را علیه حکومت‌هاى وابسته بشوراند. بلکه حج همان سفر تفریحى براى دیدار از قبله و مدینه است و بس!»
امام با طرح این سوال که «هیچکس نیست که از خود بپرسد ابراهیم و محمد – علیهم‌السلام - که بودند و چه کردند، هدفشان چه بود، از ما چه خواسته‌اند؟» حقیقت و فلسفه حج در اسلام ناب محمدی(ص) را مطرح می‌کنند و می‌گویند: «حج براى نزدیک شدن و اتصال انسان به صاحب خانه است. و حج تنها حرکات و اعمال و لفظ‌ها نیست و با کلام و لفظ و حرکت خشک، انسان به خدا نمى‌رسد. حج کانون معارف الهى است که از آن محتواى سیاست اسلام را در تمامى زوایاى زندگى باید جست‌وجو نمود. حج پیام‌آور و ایجاد و بناى جامعه‌اى به دور از رذایل مادى و معنوى است. حج تجلى و تکرار همه صحنه‌هاى عشق‌آفرین زندگى یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست. و مناسک حج مناسک زندگى است. و از آنجا که جامعه امت اسلامى، از هر نژاد و ملیتى، باید ابراهیمى شود تا به خیل امت محمد – صلى‌الله علیه وآله وسلم - پیوند خورد و یکى گردد و ید واحده شود، حج تنظیم و تمرین و تشکل این زندگى توحیدى است. حج عرصه نمایش و آینه سنجش استعدادها و توان مادى و معنوى مسلمانان است... مسلم حج بى‌روح و بى‌تحرک و قیام، حج بى‌برائت، حج بى وحدت، و حجى که از آن هدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست. خلاصه، همه مسلمانان باید در تجدید حیات حج و قرآن کریم و بازگرداندن این دو به صحنه‌هاى زندگی‌شان کوشش کنند، و محققان متعهد اسلام با ارائه تفسیرهاى صحیح و واقعى از فلسفه حج همه بافته‌ها و تافته‌هاى خرافاتى علماى دربارى را به دریا بریزند».
بنیانگذار انقلاب مهجور ماندن حج را به قرآن تشبیه می‌کنند و در ادامه در پیام سالگرد کشتار خونین مکه می‌آورند: «حج بسان قرآن است که همه از آن بهره‌مند مى‌شوند، ولى اندیشمندان و غواصان و دردآشنایان امت اسلامى اگر دل به دریاى معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاست‌هاى اجتماعى آن نترسند، از صدف این دریا گوهرهاى هدایت و رشد و حکمت و آزادگى را بیشتر صید خواهند کرد و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت. ولى چه باید کرد و این غم بزرگ را به کجا باید برد که حج بسان قرآن مهجور گردیده است و به همان اندازه‌اى که آن کتاب زندگى و کمال و جمال در حجاب‌هاى خودساخته ما پنهان شده است و این گنجینه اسرار آفرینش در دل خروارها خاک کج‌فکری‌هاى ما دفن و پنهان گردیده است و زبان انس و هدایت و زندگى و فلسفه زندگى‌ساز او به زبان وحشت و مرگ و قبر تنزل کرده است، حج نیز به همان سرنوشت گرفتار گشته است».
حسین الحوثی، اولین رهبر انصارالله در سخنرانی معروف پس از 11 سپتامبر به پیروی از امام خمینی درباره «برائت از مشرکین» و فلسفه حج می‌گوید: «امام خمینی بود که به ما فهماند چگونه با حج تعامل کنیم. ایشان ایرانی‌ها را به سردادن شعار برائت از آمریکا، برائت از مشرکان و برائت از اسرائیل هدایت کرد. ما اینجا در یمن از خود می‌پرسیدیم: چرا اینها شعار می‌دهند؟ نمی‌دانستیم اولین قدم اسلامی کردن حج، برائت است. امام علی(علیه‌السلام) امام ما، 10 آیه نخست سوره برائت را در حج قرائت کرد. این حرکت آغاز تبدیل حج به حج اسلامی بود. خدا و رسولش از مشرکان بیزارند. امام علی(علیه‌السلام) آیات برائت از مشرکان را قرآئت فرمودند. ما شیعیان امام علی(علیه‌السلام) اینجا می‌گفتیم: چرا اینها شعار می‌دهند؟ چرا مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل می‌گویند؟ آیا برائت از مشرکان جزو حج است؟ حج ما یمنی‌ها این بود که تکرار کنیم: ای حاجی حج به جا بیاور! با عجله طواف می‌کنیم، سعی به جای می‌آوریم و جمره را رمی کرده و عجولانه تکرار می‌کنیم: ای حاجی حج به جا بیاور! امام خمینی به ایرانی‌ها فرمان داد که برائت از مشرکان را در حج به جا بیاورند. این اقدام شروعی بود برای تبدیل رنگ و بوی حج به حج اسلامی. عنوان این اسلامی‌کردن هم برائت خدا و رسول است که امام علی(علیه‌السلام) قرائت کرده است. چنین حجی حج واقعی است. البته این برائت هنوز کمرنگ‌تر از برائتی است که امام علی(علیه‌السلام) اعلام کرد. برائت امام علی(علیه‌السلام) قوی‌تر از برائتی بود که ایرانی‌ها در حج اعلام می‌کنند. برائت امام علی(علیه‌السلام) برائت از مشرکان و اعلام جنگ علیه آنها بوده است. اعلام این نکته بوده که تا ابد اجازه ندارند به این مراکز مقدس برگردند. عده‌ای در بین ما می‌گفتند: نه! فقط باید حجمان را به جا بیاوریم. اینجا مکان عبادت است، برای آمریکا و اسرائیل وقت نداریم! چون چیزی نمی‌فهمیم این حرف‌ها را به زبان می‌آوریم. مشکل ما این است که فهم ما سطحی است».
امام خمینی(ره) حج فعلی را حج نوادگان بلعم باعورا خوانده و در همان پیام می‌گوید: «در منطق استکبار جهانى هر که بخواهد برائت از کفر و شرک را پیاده کند متهم به شرک خواهد شد، و مفتی‌ها و مفتى‌زادگان این نوادگان بلعم باعوراها، به قتل و کفر او حکم خواهند داد. بالاخره در تاریخ اسلام مى‌بایست آن شمشیر کفر و نفاقى که در لباس دروغین احرام یزیدیان و جیره‌خواران بنى‌امیه - علیهم لعنه..الله - براى نابودى و قتل بهترین فرزندان راستین پیامبر اسلام، یعنى حضرت ابى عبدالله‌الحسین – علیه‌السلام - و یاوران باوفاى او، پنهان شده بود، مجددا از لباس همان میراث‌خواران بنی‌سفیان به درآید و گلوى پاک و مطهر یاوران حسین – علیه‌السلام - را در آن هواى گرم، در کربلاى حجاز و در قتلگاه حرم، پاره کند، و همان اتهاماتى را که یزیدیان به فرزندان راستین اسلام زدند و آنان را خارجى و ملحد و مشرک و مهدورالدم معرفى کردند، درست همان را به رهروان راه آنان وارد آورند که ان‌شاءالله ما اندوه دلمان را در وقت مناسب با انتقام از آمریکا و آل‌سعود برطرف خواهیم ساخت و داغ و حسرت حلاوت این جنایت بزرگ را بر دلشان خواهیم نهاد، و با برپایى جشن پیروزى حق بر جنود کفر و نفاق و آزادى کعبه از دست نااهلان و نامحرمان به مسجدالحرام وارد خواهیم شد. اما زائران کشورها که یقینا با کنترل و ارعاب دولت‌ها و حکومت‌هایشان به مکه سفر کرده‌اند، جاى دوستان و برادران و حامیان و همسنگران واقعى خود را در میان خود خالى خواهند یافت. آل‌سعود براى پرده‌پوشى جنایات هولناک سال گذشته خود و همچنین توجیه صدعن سبیل‌الله و منع حجاج ایرانى از ورود به حج، زائران را زیر بمباران شدید تبلیغات خود قرار خواهد داد، و آخوندهاى دربارى و مفتی‌هاى خودفروخته – لعنه..الله‌علیهم - در کشورهاى اسلامى خصوصا حجاز توسط رسانه‌ها و مطبوعات دست به نمایش‌ها و سخنرانی‌ها زده و عرصه را بر تفکر و تحقیق زائران درباره فهم و درک فلسفه واقعى حج و نیز پى بردن به ماجراى از پیش طراحى شده شیطان بزرگ در قتل میهمانان خدا تنگ خواهند نمود».
«نظریه اسلام ناب - اسلام آمریکایی» اگرچه در ابتدا از سوی امام خمینی رحمه..الله طرح شد، اما بعد از ایشان، توسط رهبر انقلاب نیز ادامه یافت و تعاریف و جنبه‌های بیشتری نیز به آن افزوده شد. برای مثال، رهبر انقلاب، 3 مساله کلیدی جهان اسلام را «اتحاد مسلمانان»، «مساله فلسطین» و «مساله درک تفاوت اسلام ناب-اسلام آمریکایی» معرفی کردند که با توجه به گردهمایی مهم حج آن را در پیام حج93 مطرح می‌کنند.
از منظر رهبر انقلاب اسلامی «اسلام آمریکایی فقط آن نیست که آمریکاپسند باشد»، بلکه اسلام آمریکایی هرچیزی است که «خارج از این اسلام ناب است.» در واقع در مفهوم‌سازی‌های این نظریه، هم «اسلام متحجر آمیخته با خرافات» و هم «اسلام تطبیق‌داده‌شده با اصول آمریکایی و مورد نظر غربی‌ها» مورد نقد هستند که «هر دو اینها اسلام آمریکایی است.» از همین رو است که از دیدگاه ایشان، اسلام آمریکایی 2 نوع عمده دارد: «نوع لائیک و غرب‌گرا» و «نوع متحجر و خشن» و قابل تامل آنکه هردو این اسلام‌ها یعنی هم اسلام متحجر و هم اسلام لائیک با حج تشریفاتی و خنثی موافقند و آن را ترویج و تبلیغ می‌کنند. حجی که به تعبیر امام حج نوادگان بلعم باعورا و ابوجهل و ابولهب و ابوسفیان است.