سعید ملکی: از دیرباز خاورمیانه به‌عنوان منطقه کانونی یا به اصطلاح «هارتلند» انرژی جهان شناخته می‌شود و هر گاه سخن از نفت و گاز به میان می‌آید، دکل‌های حفاری دریایی، تاسیسات استخراج میدان‌های خاکی و شعله‌های مشعل‌های همیشه روشن کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به ذهن‌ها متبادر می‌شود. با وجود درستی نسبی این تصور، باید گفت روز به روز از این مرکزیت کاسته و بر طول و عرض نقشه جغرافیای انرژی در جهان افزوده می‌شود.
ژوئن سال 2014 میلادی یعنی یک سال پیش موسسه تحقیقاتی وابسته به شرکت پرسابقه نفت انگلیس یعنی «بریتیش پترولیوم» اعلام کرد در مقایسه با سال 1993 میلادی که نزدیک به 5/63 درصد ذخایر شناخته‌شده نفت جهان در خاورمیانه متمرکز بود، در آستانه سال 2014  این سهم به 48 درصد تقلیل یافته است. براساس برآوردهای موجود پس از خاورمیانه مناطق آمریکای مرکزی و جنوبی، آمریکای شمالی، اوراسیا (روسیه و قلمرو کشورهای اروپایی)، آفریقا و منطقه آسیا - پاسیفیک به ترتیب 19، 14، 9، 8 و 2 درصد کل ذخایر انرژی جهان را در خود جای داده‌اند.
در میان دارندگان ذخایر بزرگ انرژی نیز کشورهای ونزوئلا، عربستان، کانادا و جمهوری اسلامی ایران به ترتیب حدود  3/298 میلیارد بشکه معادل 7/17 درصد، 9/265 میلیارد بشکه معادل 8/15 درصد، 3/174 میلیارد بشکه معادل 3/10 درصد و 8/157 میلیارد بشکه برابر 3/9 درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت را در اختیار دارند و پس از این 4 کشور، عراق، کویت، امارات عربی متحده، روسیه، لیبی و ایالات متحده آمریکا در رتبه‌های پنجم تا دهم قرار دارند.
در زمینه جغرافیای تولید و مصرف نیز باید گفت سال 2013 و تا پیش از بر هم خوردن توازن بر اثر اوج‌گیری یکباره تولید نفت شیل آمریکا، عربستان 1/13 درصد از کل نفت جهان را تولید می‌کرد و روسیه و آمریکا به ترتیب با 9/12 و 8/10 درصد پشت سر آن قرار داشتند. البته طی ماه‌های اخیر رشد چشمگیر تولید نفت آمریکا ناشی از افزایش میزان تولید نفت شیل موجب شد کل میزان نفت تولیدی آمریکایی‌ها به مرز 11 میلیون بشکه در روز برسد. این رقم که از سال 1972 میلادی تاکنون بی‌سابقه است حتی موجب پیشی گرفتن آمریکا از عربستان و روسیه در تولید نفت شد.
به هر ترتیب آمریکایی‌ها توانستند پس از سال‌ها جایگاه نخستین واردکننده نفت را به رقیب بزرگ اقتصادی خود یعنی چین واگذار کنند. البته آمریکایی‌ها هنوز در صدر کشورهای مصرف‌کننده انواع انرژی هستند و پس از آمریکا کشورهای چین، ژاپن، هند و روسیه قرار دارند. آمریکا سال 2013 با مصرف روزانه 9/18 میلیون بشکه نفت، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت جهان بوده است. اما در زمینه گاز موقعیت کانونی خاورمیانه کمرنگ‌تر است. در مقایسه با سهم 48 درصدی این منطقه در ذخایر اثبات شده نفتی، سهم ذخایر گازی خاورمیانه 43 درصد کل منابع گازی جهان است. پس از خاورمیانه، اوراسیا با 31 درصد، آسیا - پاسیفیک با 8 درصد، آفریقا با 8 درصد، آمریکای مرکزی و شمالی با 6 و آمریکای جنوبی با 4 درصد در رتبه‌های بعدی مناطق گازخیز جهان جای دارند.
براساس آخرین برآورد‌های موسسات و شرکت‌های بزرگ انرژی جهان، ایران با 8/33 تریلیون مترمکعب نزدیک به 2/18 درصد کل ذخایر شناخته‌شده گاز جهان را به خود اختصاص داده است. پس از ایران، کشورهای روسیه و قطر دارای 3/31 و 7/24 تریلیون مترمکعب ذخایر گازی یعنی 8/16 و 3/13 درصد از کل ذخایر اثبات‌شده گاز جهان هستند و در جایگاه‌های دوم و سوم قرار دارند. پس از این 3 کشور، ترکمنستان، آمریکا، عربستان، امارات عربی متحده، ونزوئلا، نیجریه و الجزایر در رده‌های چهارم تا دهم قرار گرفته‌اند.
در این زمینه باید گفت داشتن ذخایر غنی گازی به معنای صادرات گسترده آن از سوی کشورهای بزرگ دارنده منابع گازی نیست. به‌عنوان مثال و براساس آمارهای موسسه‌های بین‌المللی انرژی، ایران در مقام بزرگ‌ترین دارنده ذخایر گاز جهان در سال 2013، بیست ‌و دومین کشور صادرکننده این کالای هیدروکربنی بوده است. مهم‌ترین دلیل این جایگاه نامطلوب کشورمان، مصرف بخش اعظم تولید گاز به شکلی غیربهینه در ایران است. بنا بر گزارش‌ها، سال 2013 ایران با تولید 166 میلیارد مترمکعب گاز پس از کشورهای آمریکا، روسیه و کانادا قرار گرفت. با توجه به آنچه گفته شد می‌توان شمایی اجمالی از جغرافیای ذخایر، تولید و مصرف مهم‌ترین منابع هیدروکربنی را مشاهده کرد. در مجموع نیز می‌توان گفت به رغم وجود نزدیک به نیمی از ذخایر نفت و گاز جهان در خاورمیانه، روز به روز از میزان تولید این منطقه کاسته می‌شود به شکلی که سال 2014 بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی جهان یعنی آمریکا به بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت و گاز جهان تبدیل شد.