دکتر سعید ملکی: جهان کنونی عرصه‌ای است که در آن مقولاتی چون فناوری و گسترش ارتباطات دارای شتابنده‌ترین روندهای رشد و تحول است. فصل مشترک این 2 مقوله، فناوری ارتباطات و اطلاعات است که تحت تأثیر ضرباهنگ سریع یادشده هر روز شاهد تحولی نو و پیشرفت است به‌طوری که حتی یک روز درجا زدن در آن به مثابه گودی پررقابت، جبران‌ناشدنی می‌نماید. در حال حاضر مهم‌ترین عرصه بروز تحولات و پیشرفت‌های سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات، فضای مجازی است که روز به روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود و به تدریج سایه خود را بر زندگی حقیقی انسان‌ها سنگین‌تر می‌سازد.
درک و شناخت عمیق از مختصات و ویژگی‌های این فضا و نیز الزامات کنشگری فعالانه و هدفمند در آن سبب شد حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای رهبر حکیم انقلاب اسلامی در روزهای میانی شهریورماه در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای شورایعالی فضای مجازی با تاکید بر لزوم استفاده از توانایی‌‌ها و استعدادهای جوان کشور و سیاستگذاری صحیح و اقدامات سنجیده و هماهنگ و بدون از دست دادن زمان، ضرورت‌های خروج از حالت انفعال در عرصه فضای مجازی را یادآور شوند.
فرمایشات رهبر عالی نظام در این زمینه ترسیم‌کننده نقشه راهی است که باید در زمینه سیاستگذاری و اجرای برنامه‌های تحول کنشگری فضای مجازی در دستورکار مسؤولان کشور قرار گیرد. همچنان که اشاره شد، شتاب در این زمینه نخستین شرط عمل بر مبنای نقشه راه یادشده است.
با توجه به سهم ایران در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات جهانی، این واقعیتی تاسف‌آور است که جامعه مجازی کشور ما طی سال‌های گذشته تنها بازاری برای مصرف محصولات فناورانه و منبعی برای تغذیه اطلاعاتی شبکه‌ها و سیستم‌های هدفمند غربی بوده و به عبارتی صحیح، به ورطه انفعال اطلاعاتی - ارتباطاتی افتاده است. طی سال‌های اخیر جامعه مجازی ایران در چارچوب‌های مورد نظر قاعده‌پردازان و محتواسازان فضای سایبری که بیشتر در کنترل سازمان‌های غربی بوده حرکت کرده که این حرکت نیز با فاصله‌ای معنادار و چند گام عقب‌تر صورت گرفته است.
پس از شکل‌گیری وب یک یا نخستین شبکه جهانی فضای مجازی که تقریبا
3 دهه پیش رخ داد، بسیاری از محتواها و اطلاعات مکتوب موجود در جهان حقیقی برای سهولت دسترسی، اشتراک، طبقه‌بندی و بررسی، تبدیل به محتواهای دیجیتالی شد. در این چارچوب فعالیت‌های رسانه‌ای - تبلیغاتی نیز دچار تحولاتی شگرف شد و اسلوب‌های نوین روزنامه‌نگاری، خبررسانی، ارتباطات و... ظهور یافت. این در حالی بود که سال‌ها بعد جامعه مجازی کشورمان بر بستر «وب یک» متولد شد.
در حال حاضر که «وب 2» به شکلی همه‌گیر فضای مجازی ایران و جهان را در برگرفته، جامعه سایبری و کاربران ایرانی فضای مجازی همچنان چند گام عقب‌تر قرار دارند و تنها مصرف‌کننده محتواها، نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی این وب هستند. نکته قابل تامل اینکه کنشگران ایرانی فضای مجازی، از بزرگ‌ترین جوامع مصرف‌کننده در وب 2 به شمار می‌آیند. بنا بر برخی آمارها، ایرانی‌ها از بزرگ‌ترین مشترکان پیام‌رسان‌های تلفن همراه همچون وایبر، واتس‌آپ، تلگرام و... در جهان
به شمار می‌روند.
استفاده گسترده ایرانی‌ها از پیام‌رسان‌های تلفن همراه و پیش از آن شبکه‌های اجتماعی نظیر فیسبوک، توئیتر و اینستاگرام غالبا بدون در نظر گرفتن کارکردهای سیاسی، امنیتی، اطلاعاتی و حتی اقتصادی آن برای طراحان و گردانندگان شبکه‌های یادشده صورت می‌گیرد. این در حالی است که بهره‌جویی کاربران فضای مجازی حتی از موتورهای جست‌وجو نیز برکنار از کارکردهای یادشده نیست.
انفعال جامعه مجازی ما در برابر روندهای حاکم بر فضای جهانی سایبر در حالی طی سال‌های اخیر تداوم داشته که صاحبنظران از گشایش عرصه‌ای نو تحت عنوان
«وب 3» سخن می‌گویند؛ شبکه جهانی‌ای که در آن کنترل قاعده‌سازان و سامان‌دهندگان و نیز کنش کاربران به صورت هوشمند و حتی سه‌بعدی صورت می‌گیرد و در آن فضای مجازی ارزش و اعتباری هم‌رده فضای حقیقی در زندگی انسانی می‌یابد. با توجه به آنچه گفته شد، اهمیت زمان در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات، امری غیرقابل انکار است. از سوی دیگر باید گفت جهان امروز جهان ارتباطات و اطلاعات به شمار می‌رود. در برابر هزینه‌های بالایی که نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی غربی متحمل می‌شوند تا هر روز محتواها، نرم‌افزارها، امکانات و خدمات تازه و ویژه‌ای را به کاربران جهانی به بهایی بسیار پایین‌تر از بهای واقعی آن ارائه کنند، اطلاعاتی طبقه‌بندی‌شده و بسیار باارزش ذخیره می‌کنند که سودآوری خاص خود را در زمینه‌های گوناگون دارد.
کسب اطلاعات به بهای گسترش فضا و ایجاد امکان ارتباطات برای کاربران فضای مجازی امری است که حتی در میان دولت‌ها و دیگر واحدهای فروملی و فراملی در غرب، رقابتی جدی را برانگیخته است. این در حالی است که توان کنشگری فناورانه جامعه مجازی ایران همچنان محدود است و ظرفیت‌های موجود در این زمینه، دست‌نخورده باقی مانده است. آنچه مشخص است اینکه پرکردن فاصله فراوان موجود در این زمینه با توجه به حرکت شتابنده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی با دشواری‌های فراوانی روبه‌رو است. از این رو خروج از وضعیت انفعالی به وضعیت کنشگری فعال نیازمند راهبردها و دستورالعمل‌های غیرمتعارف است.
در وضعیتی که رقابت‌های سایبری در حال جایگزینی هماوردی‌های امنیتی و حتی نظامی در دنیای واقعی است، توان ناهمتراز جامعه مجازی ما با گردانندگان جهانی فضای سایبر تنها راهکار پیش رو را معطوف به رقابتی نامتقارن در این عرصه می‌سازد.
البته این به معنای از پا نشستن در زمینه دستیابی به فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی نیست اما در فضای موجود ایجاد محتواهای کاربردی و هدفمند بر مبنای داشته‌های مربوط به فرهنگ بومی، سرمایه‌های غنی معنایی اسلامی- ایرانی و ظرفیت‌های جغرافیای فکری کشور برای مخاطب قرار دادن کاربران داخلی و خارجی نخستین ضرورت‌هایی است که باید در دستورکار قرار گیرد.
در مراحل بعدی حتی می‌توان به سمت طراحی و فعال‌سازی شبکه‌های اجتماعی، موتورهای جست‌وجو، بازی‌های آنلاین و نیز انواع نرم‌افزارهای کاربردی فضای مجازی حرکت کرد و از نقش مصرف‌کننده به تولیدکننده خدمات سایبری تبدیل شد. در عرصه تبلیغاتی و خبررسانی فضای مجازی نیز می‌طلبد که از تازه‌ترین تجربه‌های جهانی بهره‌جویی و بر مبنای ظرفیت‌های داخلی الگوهایی تازه در این زمینه فراهم و عرضه شود.