محمودرضا جعفریان: 4 آبان 1343 امام خمینی(ره) در اعتراض به لایحه «کاپیتولاسیون» طی نطق شدیداللحنی فرمودند: «عظمت ایران از بین رفت، استقلال از دست رفت، عزت ما پایکوب شد. مگر ما مستعمره هستیم؟ مگر ایران در اشغال آمریکاست؟» کاپیتولاسیون
(Capitulation) از کلمه Capitulate به معنای شرط گذاشتن و در معنای لغوی آن سازش و تسلیم آمده است. کاپیتولاسیون به قرارداد‌هایی اطلاق می‌شود که به موجب آن، اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می‌شوند و آن قوانین توسط کنسول آن دولت در محل اجرا می‌شود، به همین جهت در فارسی به آن «حق قضاوت کنسولی» نیز گفته می‌شود. مقررات کاپیتولاسیون اگرچه از دوره صفوی به صورت نانوشته درباره اتباع اروپایی رعایت می‌شد اما به صورت قانون از دوران قاجار پس از جنگ‌های ایران و روسیه طی عهدنامه ترکمانچای به اتباع دولت روسیه تزاری داده شد.(1) با این حال حق قضاوت اتباع یک کشور به همان عرف و قانون کشور متبوع در یک کشور دیگر امری بود که در ایران از دوران صفویه وجود داشته اما با این تفاوت اساسی که چنین حقی، محترمانه و اغلب مواقع تعهدی دوسویه بوده است؛ رویه‌ای که با تفوق روسیه بر ایران بالاجبار کنار گذاشته و از آن پس «تحمیلی» شد ولی اگرچه در دوران قاجار این امر با توجه به شکستی که ایران طی جنگ‌ها نصیبش شد بر ملت و دولت ما تحمیل گردید اما در دوران محمدرضا پهلوی کاپیتولاسیون به مثابه هدیه‌ای به آمریکا اهدا شد.
  چگونگی تصویب لایحه کاپیتولاسیون
روی کار آمدن دموکرات‌ها در پاییز 1339 در آمریکا و ریاست‌جمهوری «جان اف‌‌ کندی» تاثیری فراوان در تغییر سیاست حکومت ایران داشت. کندی که بر لزوم فضای باز سیاسی و اقتصادی در کشورهای جهان تاکید داشت، خواهان ایجاد اصلاحات اقتصادی و سیاسی در کشورهای ثروتمند و نفتخیز جهان سوم بود تا با ایجاد رفٌرم در نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این کشورها از قیام‌های مردمی جلوگیری کرده و دوام و بقای سیاسی دولت‌های وابسته را تضمین کند. رژیم شاه که همواره متاثر از نظام حکومتی آمریکا بود برای اجرای سریع اصلاحات اقتصادی و سیاسی مورد نظر کاخ سفید تحت فشار قرار گرفت، به همین منظور شاه به توصیه مشاوران آمریکا‌یی‌اش درصدد تغییراتی تحت عنوان «اصلاحات اجتماعی» برآمد. تصویب لایحه موسوم به «اصلاحات ارضی» از طرف هیات دولت در تیرماه 1340 و برگزاری رفراندوم شاه و تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در فروردین 1341 در راستای همین تغییر سیاست بود. این طرح‌ها از حمایت دولت آمریکا برخوردار بود و مطبوعات آمریکایی اجرای آن را می‌ستودند.(2) پس از این، احیای نظام کاپیتولاسیون با هدف برداشتن موانع حقوقی و قانونی حضور نیروهای آمریکایی در ایران و تضمین امنیت آنان، مورد توجه قرار گرفت که اسفند1340 از سوی سفارت آمریکا به دولت «امیراسدالله علم» پیشنهاد و به تصویب هیأت دولت او در مهر 1342 رسیده بود. اسفند 42 علم از نخست‌وزیری برکنار شد و جای خود را به «حسنعلی منصور» داد. منصور که روابط نزدیکی با آمریکایی‌ها داشت، پس از معرفی کابینه خود یکی از نخستین اقداماتش این بود که طرح «مصونیت مستشاران نظامی آمریکایی» را که به عنوان ماده واحده‌ای در دوره دولت علم به مجلس سنا ارائه شده بود دوباره به مجلس سنا برد. متن لایحه از این قرار بود:
 «لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین
ماده واحده: با توجه به لایحه شماره 18-2291-3157-25/11/1342 دولت و ضمائم آن که در تاریخ 21/11/43 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده می‌شود که رئیس و اعضای هیأت‌های مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه‌های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می‌باشند از مصونیت‌ها و معافیت‌هایی که شامل کارمندان اداری و فنی موصوف در بند و ماده اول قرارداد وین- که در تاریخ هجدهم آوریل1961 مطابق 29 فروردین‌ماه1340 به امضا رسیده‌ است، می‌باشد- برخوردار نماید». (3)  
مجلس سنا پس از چند ماه بررسی سرانجام در مرداد 1343 لایحه را تصویب و آن را به مجلس شورای ملی فرستاد. این طرح ابتدا با مخالفت نمایندگان مجلس مواجه شد ولی منصور به سختی از لایحه دفاع کرد و به قصد آرام کردن فضا و ساکت کردن مخالفان، آشکارا و به عمد به آنان درباره مفاد لایحه دروغ گفت. او حتی به خبرنگاران هم دروغ گفت و این مصونیت را تنها از آن مستشاران نظامی دانست و سایر اتباع آمریکایی را از آن مستثنا دانست.(4) منصور، برای اینکه جریان تصویب لایحه را بسیار عادی و طبیعی نشان دهد، استدعای فوریت کرد و علت آن را یک مطلب کاملاً ساده و عادی تلقی کرد.(5)  مجلس شورای ملی 188 نماینده داشت که 140 کرسی آن در اختیار حزب ایران‌نوین بود. دولت برای اینکه در رأی‌گیری دچار مشکل نشود روز قبل از طرح لایحه در مجلس، با نمایندگان حزب ایران‌نوین یک نشست خصوصی برپا کرد. جالب آنکه گزارش این جلسه خصوصی در بعدازظهر همان روز از سوی کاردار سفارت آمریکا به واشنگتن ارسال شد!(6) جلسه رأی‌گیری لایحه در مجلس، روز 21 مهر 1343، ساعت 8 صبح آغاز به کار کرده و تا 5 بعدازظهر ادامه پیدا کرد. جلسه حتی برای صرف ناهار تعطیل نشد. در این جلسه 15 نفر از نمایندگان علیه لایحه صحبت کردند که آنها نیز بعداً صحبت‌های خود را پس‌گرفتند. سرانجام لایحه مزبور در مجلس شورای ملی با 74 رأی موافق و 61 رأی مخالف از میان 136 نفر، در حالی که تعدادی از ماموران سفارت آمریکا در صف تماشاچیان نشسته بودند، به تصویب رسید.
عکس‌العمل امام(ره) علیه این لایحه
 با ظهور امام(ره) در اوایل دهه 40 به‌تدریج حوزه علمیه قم به عرصه‌ای برای مخالفت با رژیم شاهنشاهی تبدیل شد. امام(ره) در جریان لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی (مصوب 6 مهر 1341) از مراجع تراز اول قم خواست مشترکاً طی تلگرافی مخالفت خود را به شاه اعلام کنند.(7) پس از آن امام(ره) برگزاری رفراندوم «شاه و مردم» را طی اعلامیه‌ای «رفراندوم اجباری» نامید و آن را تحریم کرد.(8) اگرچه رژیم درصدد آن بود تا تصویب لایحه کاپیتولاسیون در جامعه بازتاب چندانی نداشته باشد اما امام‌ خمینی(ره) چند روز پس از تصویب لایحه از آن آگاه شدند و در جلسه‌ای که با حضور شهید محلاتی و آقای مولایی بود، فرمودند: «این از آن اموری است که ما باید دنبال کنیم و عزت اسلام را زنده کنیم. این قصه رأی زن‌ها نیست که آنها به ما وصله ارتجاعی بچسبانند، این قصه تقسیم اراضی نیست که به ما بگویند طرفدار مالکین هستند، این مساله‌ای است که تمام آزادی‌خواهان دنیا این مساله را قبول دارند که ما برای آزادی می‌جنگیم. ما هدفمان یک هدف ارتجاعی نیست؛ ما هدفمان این است که از زیر یوغ استعمار آمریکا و اسرائیل بیرون بیاییم. ما می‌خواهیم یک ملت مستقل باشیم نه زیر یوغ استعمار آمریکا که مستشارانش در مملکت ما هر چه جنایت می‌خواهند بکنند، بکنند و هیچ دستگاه قضایی حق نداشته باشد آنها را دستگیر کند».(9) صبح روز دوشنبه 4 آبان 1343 که مصادف با تولد حضرت فاطمه‌الزهرا(س) بود، امام(ره) تصمیم گرفتند درباره کاپیتولاسیون سخنرانی کنند. رژیم که از قبل در جریان سخنرانی امام(ره) قرار گرفته بود، با اعزام نماینده‌ای به قم، سعی کرد مانع سخنرانی ایشان شود ولی امام(ره) این فرد را به حضور نپذیرفتند.(10) امام خمینی(ره) نطق تاریخی خود را با آیه «انا لله و انا الیه راجعون» آغاز کردند، سخنرانی امام(ره) با این جملات آغاز شد: «... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند، قانونی را به مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین... که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده‌هاشان، با کارمندهای فنی‌شان، با کارمندان اداری‌شان، با خدمه‌شان.... از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند، آقا من اعلام خطر می‌کنم،‌ ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌کنم،‌ ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می‌کنم... والله گناهکار است کسی که فریاد نکند. ‌ای سران اسلام به داد اسلام برسید، ‌ای علمای نجف به داد اسلام برسید،‌ ای علمای قم به داد اسلام برسید...».(11)  سپس امام(ره) در همان روز بیانیه‌ای صادر کردند: «دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریکاست، ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریکا بویژه متنفر است». در این بیانیه از کاپیتولاسیون به عنوان سند بردگی ملت ایران یاد شده است.(12) ایشان افزودند: «اگر در این مبارزه 100 هزار نفر هم شهید بدهیم بهتر است از اینکه این قانون ننگین تصویب شود، زیرا این قانون همه مقدسات ما را زیر پا گذاشته ‌است و استقلال ما را به بیگانگان فروخته ‌است». (13)
 مهم‌ترین پیامدهای تصویب لایحه
 تبعید امام(ره) به ترکیه
صبح روز 13 آبان نیروهای نظامی منزل امام(ره) را محاصره و ایشان را دستگیر کردند، سپس ایشان را به تهران و از آنجا به وسیله هواپیمای نیروی هوایی ارتش، به ترکیه فرستادند.(14) پس از این سخنرانی، رژیم که احساس ناتوانی می‌کرد درصدد برآمد امام(ره) را از ایران تبعید کند. بعدازظهر 13 آبان رادیو ایران اعلام کرد: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافی چون رویه آقای خمینی و تحریکات مشارالیه علیه منافع ملت و امنیت و استقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده‌ شد، لذا در تاریخ 13 آبان‌ماه 1343 از ایران تبعید گردید».  این مطلب در جراید عصر نیز چاپ شد. کاردار سفارت آمریکا طی پیامی به آمریکا اظهار خوشحالی کرد و نوشت: «سرانجام ما توانستیم از شر آن پیرمرد که چوب لای چرخ ما می‌گذاشت راحت شویم».(15) به محض شنیدن خبر دستگیری و تبعید امام(ره) بازار قم بسته شد‌، بازار تهران نیز تا مدت‌ها بسته ماند.
 ترور حسنعلی منصور
حسنعلی منصور به عنوان عامل احیای مجدد کاپیتولاسیون در ایران و مدافع این لایحه ننگین در مجلسین سنا و شورای ملی و همچنین عامل تبعید امام(ره) به ترکیه، از سوی جمعیت موتلفه اسلامی ترور شد. روز پنجشنبه ساعت
10 صبح اول بهمن‌ماه 43 منصور مقابل در اصلی مجلس واقع در میدان بهارستان به دست محمد بخارایی ترور شد.
 لغو رسمی کاپیتولاسیون
 کاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزی انقلاب در 23 اردیبهشت 1358 رسما لغو شد. در بیانیه وزارت امور خارجه چنین آمده است: «به پیشنهاد هیأت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب
21 مهر 1343 به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین (کاپیتولاسیون) از تاریخ 23/2/1358 لغو شد».(16)
-----------------------------------------
پی‌نوشت‌
1- حق قضاوت کنسولی(کاپیتولاسیون)، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص 54
2-  سفر 20 بهمن 1340 چستر پاولز مشاور کندی در امور آسیا و آفریقا به تهران برای اعلام حمایت آمریکا از تصویب قانون اصلاحات ارضی صورت گرفت.
3- مجموعه کتاب‌های دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، ج 71
4- میلانی. عباس، معمای هویدا، تهران،‌ اختران، 1380، صص 200-199
5- اسناد لانه جاسوسی، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، 1369، ص 11
6- همان، ص40
7- روحانی. سیدحمید، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، 1376 ص45
8-  صحیفه نور، ج 1، صص 53 -51
9- خاطرات شهید محلاتی، همان ص 64
10- روحانی. سیدحمید، بررسی و تحلیل نهضت امام خمینی(ره)، بی‌جا، 1361، ج1، ص 716
11- مجموعه کتاب‌های شرح وقایع انقلاب اسلامی، ج 1، صص 178-169
12- امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج 4، ص109
13- نظری. حیدر، خاطرات دری‌نجف‌آبادی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چ اول، 1384، ص 81
14- سیدحمید روحانی، نهضت امام خمینی(ره)، تهران، مرکز اسناد، 1376،
ج 2، ص 59
15- اسناد لانه جاسوسی، ج 71، ص 220
16- روزنامه کیهان، 24 اردیبهشت 1358، ص 2
منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی