محمدرضا کردلو: مدح، ستایش و در منقبت ائمه اطهار(ع) سخن گفتن، ذکر اهل بیت(ع) و استمرار در برگزاری هیأت و اداره تکایا آن هم نه تنها در محرم و صفر که در همه ایام سال، بر چند محور استوار است که یکی از آنها مداح است. اگرچه حضور و سخنرانی خطیب‌های توانمندی که دایر مدار معرفت و احکام سخن می‌گویند، در ترویج سبک زندگی اسلامی نقش بسزایی دارد، اما تاثیر شگرف ذکر اهل بیت علیهم‌السلام موضوعی است که باید بیشتر از آنچه باید درباره آن سخن گفت.
یکی از صاحبان منبر ذکر جملات قابل تاملی دارد که راهنمایی به مطالعه و خواندن می‌کند: اینکه مداح، چطور مخاطب و نیاز مجلس را بشناسد، بستگی به ذکاوت و هوش او دارد، بعضی از مداحان نوع ارتباط با مردم را می‌شناسند. این کار یک نوع ذکاوت فطری می‌خواهد، بقیه‌اش هم آموختن است. عزیزان باید مطالعه کنند، به معنای اشعار مسلط باشند و مطابق فضای غالب مجلس، شعر و روضه بخوانند.
یکی از راه‌های ترویج نمونه مورد پسند
اهل بیت(ع) از مداحی و ذکر مصیبت، بازخوانی صحیح معرفتی و تاریخی این موضوع است.
یکی از کتاب‌هایی که اخیرا درباره موضوع مداحی به نگارش درآمده است کتابی است با عنوان «رازهای ستایش» که به بایدها و نبایدهای مداحی اهل بیت علیهم‌السلام پرداخته است. این کتاب را زین‌العابدین غلام نوشته است که در زیر طی گزارشی به معرفی این کتاب می‌پردازیم.
این کتاب، به موضوعاتی از قبیل «مداح از دیدگاه ولایت»، «ادبیات در مداحی»، «بایدها و نبایدهای اخلاقی مداحی اهل بیت(ع)»، «آسیب‌شناسی و احکام تخصصی»، «آداب و فنون مداحی»، «روضه»، «مناجات و زیارتخوانی» و برخی اشعار و سبک‌ها می‌پردازد.
این نوشته که با زبانی ساده و قابل فهم در اختیار علاقه‌مندان به ذکر اهل بیت و مداحان قرار گرفته است، نکات ظریف و مهمی را مورد توجه قرار داده است.
در قسمت پیشگفتار نویسنده، مداحان و ستایشگران «آل‌الله» را یکی از حلقه‌های وصل به منبع نور الهی تعبیر می‌کند و می‌نویسد: مداحان و ستایشگران آل الله در سایه علما و فقها، یکی از حلقه‌های وصل به این منبع نور هستند که اگر از راه صحیح و با روش درست حرکت نمایند، قطعا مورد عنایت و حمایت این خاندان خواهند بود، چنانچه در برخی روایات درباره شاعران اهل بیت(ع) آمده است که تا زمانی که از ما می‌گویید روح‌القدس در جان شما می‌دمد.
وی سپس ارکانی را برای مداح و مداحی برمی‌شمرد؛ 1- از که می‌گوید؟ 2- با که می‌گوید؟ 3-چه می‌گوید؟ 4- چگونه و با چه روشی می‌گوید؟
در قسمت اول این کتاب که با عنوان مداح از دیدگاه ولایت آورده شده است، نویسنده به بخش‌های مهمی از دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب پیرامون مداحی پرداخته است؛ در بخشی از این قسمت به بیانات رهبر فرزانه انقلاب در دیدار با مداحان اشاره شده که ایشان درباره مداحی گفته‌اند: «شأن مداح این است؛ یعنی برانگیختن عواطف، و به کمک اندیشه و خرد بردن این عواطف. شأن مداح و ستایشگر - این حرفه‌ای که امروز در کشور ما بحمدالله به‌وفور وجود دارد - این است که بتواند با بیان هنری، با شیوه هنری، با اجرای هنری، معرفت را در بین مردم گسترش دهد. مداحی، معرفت‌افزایی است... شأن مداح و ستایشگر این است که بتواند با بیان هنری، با شیوه هنری، با اجرای هنری، معرفت را در بین مردم گسترش دهد».
رهبر معظم انقلاب، انتخاب شعار را از مهم‌ترین الزامات مداحی عنوان کرده و می‌گویند: «گاهی می‌بینید که برای حفظ یک بنای اعتقادی یا عاطفی، آن‌قدر که یک شعر اهمیت دارد، چندین کتاب اهمیت ندارد. همین 12 بند معروف «محتشم» که جزو اشعار قدیمی مرثیه و مصیبت است، با اینکه مطالبی که در این کتاب و در این 12 بند هست، چیزی نیست که امثال او، شبیه این مطالب را در کتاب‌های خود نیاورده باشند؛ در عین حال، اشعار او تأثیر خاصی دارد. غالبا هم چیزهای ذوقی است».
گر چشم روزگار بر او فاش می‌گریست
خون می‌گذشت از سر ایوان کربلا
آنچنان حادثه کربلا را برای مخاطب تصویر می‌کند که این مفاهیم با همه بار اعتقادی و عاطفی و انسانی و سیاسی و فکری، در اعماق جان مستمع نفوذ می‌کند. اهمیت این اشعار، چنین است.
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
ببینید! اصلا با یک هنر و ذوق و ارائه سخن و به شکل خاصی، دل را متوجه می‌کند. اهمیت شعر، این است. رفتار ائمه (علیهم‌السلام) اینگونه بود که دعوت شعری را تقویت می‌کردند. فقط ائمه(ع) هم نبودند که این کار را می‌کردند؛ نقطه مقابل‌شان هم همینطور بودند. یعنی همین خلفای «بنی‌امیه» و «بنی‌عباس»، برای پیشرفت کار خود، محتاج شعر بودند و به شعرا پول‌های گزاف می‌دادند تا برای آنها شعر بگویند. شعرا هم می‌گفتند؛ چون پول و رشوه در میان بود.
از بخش‌های دیگری از بیانات رهبری که در این کتاب تحت عناوین «پالایش درونی آموختن»، «چیزی را بخوانید که مقول باشد»، «محور قرار دادن تعابیر عاشقانه دعاها و زیارت‌ها»، «هنر تفهیم»، «انحرافات در مداحی»، «لزوم پرهیز از اختلاف‌افکنی میان مسلمین»، «ترکیب شور و شعور در مجالس»، «هیأت سکولار نداریم» و... مورد تاکید قرار گرفته‌اند به بایسته‌های مداحی و ذکر مصیبت و روضه پرداخته شده است.
در فصل بعدی این کتاب با عنوان «ادبیات در مداحی» به نقش شعر در مدح اشاره شده است و با زبانی ساده و قابل فهم قالب‌های شعری اعم از «غزل»، «قصیده»، «قطعه»، «مثنوی»، «دوبیتی»، «ترجیع‌بند»، «ترکیب‌بند»، «مسمط» و «مستزاد» تعریف شده است.
در این بخش همچنین نویسنده نکاتی را پیرامون شعر مطرح کرده است؛ اینکه شعر باید هم از لحاظ قالب و هم از حیث محتوا، جاندار و قوی باشد. آشنایی مداحان با ادبیات منظوم فارسی و محتوای آن، نپرداختن صرف به جنبه مصیبت و مضامین احساسی، استفاده از اشعار عامیانه (فولکولوریک) برای برقراری ارتباط عاطفی با تاکید بر حفظ وقار و متانت و سنگینی اشعار رعایت موارد فوق در اشعار، استفاده از اشعار متناسب با مجالس مختلف، تسلط ظاهری و محتوایی مداح بر شعری که می‌خواند از جمله نکاتی است که درباره شعر در مداحی در این کتاب مطرح شده است.
در فصل ادبیات در مداحی پیرامون دستگاه‌های آوازی نیز بحث شده است. در این قسمت با ارائه مثال‌هایی درباره دستگاه‌های مختلف توضیح داده شده است. مثلا در بخشی از این کتاب درباره مقام «دشتی» آورده شده است: دشتی یکی از الحانی است که در مداحی زیاد استفاده می‌شود. مداح اگر بخواهد خوف را اجرا کند باید به اضطراب حضرت زینب علیهما‌السلام برسد تا بتواند خوف را اجرا کند. نمونه آن لحن دشتی است که می‌توان شعر «گلی گم کرده‌ام می‌جویم او را...» تمرین کرد. در تعزیه‌خوانی اغلب دشتی می‌خوانند. جواب دشتی در تعزیه باید ماهور باشد.
در جای دیگری می‌نویسد: «در اصول مداحی یکی از اجراهای مهمی که باید از آن دور شد، پاپخوانی است زیرا از لحاظ فنی و مضمونی از مداحی جدا می‌باشد». در راستای این موضوع افراد زیادی را داشتیم که از سنتی‌خوانی و قرائت قرآن و حتی مداحی به پاپخوانی روی آورده‌اند ولی به‌خاطر غنایی که پاپخوانی دارد شخص دچار انحراف از چارچوب مداحی می‌شود... کسی که می‌خواهد مداحی قوی داشته باشد، باید روی لحن زیاد کار کند. به طور مثال بچه‌ای که ابتدا به مدرسه می‌رود، روی حروف با آن کار می‌کنند و در این فرآیند مهارت‌های شنیداری و گفتاری کودک را قوی می‌کنند. بعد می‌گویند حروف را به هم بچسباند تا کلمه را بتواند بگوید.
کسی که در ابتدای مداحی است، باید بخش بخش تمرین کند. بعد از تمرین باید کلمات را به هم بچسباند و به آن لحن رنگ بدهد. موقعی که جمله با لحن رنگ‌آمیزی می‌شود دیگر پرده‌ها دیده نمی‌شود.
در بخش بعدی این کتاب بایدها و نبایدهای اخلاقی مداحی اهل بیت علیهم‌السلام، مورد بحث قرار گرفته و به آنها اشاره شده است. تقوا، مقاومت در گرم و سرد و پستی و بلندی روزگار، دانستن راه نوکری خالصانه، ضرورت توبه و استغفار، اهل ادعا نبودن و معامله با خدا، مرضی رضای خدا رفتار کردن، معرفت پیدا کردن، و عطش «معرفت‌جویی»، «برنفس سوار شدن»، «نیکوکار و کار راه‌انداز بودن»، «پرهیز از خودنمایی»، «راهنمایی دیگران به ساحل امن»، «نماز اول وقت»، «دوری از تکبر»، «دعا و راز و نیاز در نیمه شب»، «تحلیه و تخلیه(استغفار از گناه)»، «خودخواه نبودن»، «گناه نکردن»، «چون خوشه گندم منعطف بودن»، «بااخلاص بودن»، «پیوند با ارباب داشتن و نوکری»، «پناه بردن به قرآن و پیوند با اهل‌بیت(ع)» ویژگی‌هایی است که برای یک مداح مورد تاکید قرار گرفته است.
نویسنده در ادامه به 4 ویژگی مداح ایرانی و اسلامی اشاره کرده و نوشته است: «یک مداح ایران اسلامی باید 4 ویژگی داشته باشد که دشمن جرات نفوذ پیدا نکند».
وی در ادامه توجه به این 4 مورد را اصل دانسته است: «اول بحث ولایت و فصل‌الخطاب است...»، «دوم بحث شهید و شهادت است...»، «سوم بحث محرم و عاشورا» و «چهارم ماه مبارک رمضان است».
دانستن تاریخ تحقیق و تاریخ تحلیلی نکته دیگری است که در ادامه این کتاب درباره آن صحبت شده و خوانندگان می‌توانند از آن استفاده کنند.
در ادامه به باید‌های مداحی از زبان مرحوم محدث نوری اشاره شده است. در یکی از توصیه‌های علامه محدث نوری آمده است: «مداح نباید در مدح به‌گونه‌ای غلو کند که به کفر بینجامد».
«جایگاه مداحی»، «سعه‌صدر در مداحی»، «حرکت رو به جلو در مداحی»، «دانستن هدف در مداحی»، «کسب باور و یقین در مداحی»، «توصیه به روزه‌داری» و تاثیر آن موارد دیگری است که در این بخش درباره آن صحبت شده است.
در ادامه کتاب نویسنده درباره برخی دسته‌ها در مداحی سخن گفته است و تندروی و افراطی‌گری از جمله بدعت آوردن در مداحی را موجب لطمه‌زدن به فرهنگ ناب محمدی(ص) می‌داند. وی همینطور درباره کسانی که از ولایت و پیشکسوتان پیشی می‌گیرند جزو این گروه می‌داند.
در ادامه نویسنده با اشاره به زیارت (واللازم لکم لاحق و المتاخر عنکم زاهق) درباره ملازمان ولایت که نه از ایشان پیشی می‌گیرند و نه عقب می‌مانند صحبت کرده است.
وی به دسته سومی هم اشاره کرده است که با خواندن و نوشتن و حمایت کردن مقصر هستند.
نویسنده در ادامه این بخش به نکات ظریفی که در بسیاری دیگر از سخنرانی‌ها و متون پیرامون مداحی از آنها غفلت می‌شود نیز اشاره و تاکید کرده است: «شکر به آنچه خدا داده»، «عدم حسادت»، «حلال و حرام نکردن»، «اهل سجده بودن»، «خوش‌برخورد بودن»، «بی‌منت و توقع خوبی کردن» و «یکرنگی ظاهر و باطن» از جمله مواردی است که به آنها اشاره شده و درباره آنها صحبت شده است. چه خوب است که این کتاب در اختیار علاقه‌مندان و مداحان قرار بگیرد تا از آن استفاده کنند.
نویسنده درباره موضوع پاکت هم صحبت کرده و نوشته است: «مداح باید یقین کند که خدا از همه بخشنده‌تر و مهربان‌تر است»؛ پس بانی مجلس هم خود خداست و مزد و پاکت را هم خودش می‌دهد که هم دنیایی است و هم آخرتی. تعداد کم و زیاد جمعیت در اخلاص ما برای مداحی تاثیرنگذارد. مثلا نگوییم فلان مجلس رفتیم غلغله بود و جای سوزن انداختن نبود. مداح اهل بیت نه‌تنها باید دارای صفات خاص باطنی باشد بلکه از نظر ظاهری هم باید دارای ویژگی‌های خوبی باشد. در حال حاضر مشکلی که ما خیلی با آن روبه‌رو هستیم همین ظاهر ذاکرین است؛ لباس، شغل، نام، محاسن، نظافت شخصی.
نویسنده در بخش بعدی به آسیب‌شناسی و احکام تخصصی در مداحی پرداخته است. در مقدمه این بحث که با طرح نکاتی تاریخی که مورد تحریف قرار گرفته است، آغاز می‌شود، آمده است: مواظبت و حراست از شأن و جایگاه مداحی اهل بیت(ع)، وظیفه خطیری است که بر سایه ستایشگران سنگینی می‌کند. خدای ناکرده اگر بر اثر کج‌فهمی و فهم نادرست از مسائل دینی و اجتماعی دچار خطا در اندیشه و رفتار شویم، مردم را نسبت به اصل دین بدبین خواهیم کرد. در این بخش به شکلی کوتاه به 36 آسیب و آفت جدی در مداحی اشاره شده است. در ادامه این بخش احکام تخصصی در عزاداری نیز بحث شده است. به عنوان مثال:
حکم هروله در مراسم عزاداری اهل بیت(ع) چیست؟
حضرت آیت‌الله‌العظمی فاضل‌لنکرانی (قدس‌سره): هروله استحباب ندارد.
حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (قدس‌سره): به قصد استحباب خصوصی انجام ندهند.
در حال سینه زدن به هوا پریدن چه حکمی دارد؟
حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی‌گلپایگانی: تمام این حرکات بازی و اسباب وهن مذهب است و جایز نیست.
حضرت آیت‌الله‌العظمی فاضل‌لنکرانی (قدس‌سره): هروله در اسلام و فقط در قسمتی از سعی بین صفا و مروه برای مردان به عنوان یک عمل مستحب وارد شده است و در غیر این دو به عنوان یک عمل مستحب مشروع نیست (یعنی نباید به نیت مستحب بودن هروله کرد).
در ادامه این بخش مورد مهم دیگری مطرح شده است: عزاداری و رعایت حال مردم.
حرکت دسته‌های عزاداری در شب‌های محرم تا نیمه‌شب همراه با استفاده از طبل و امثال آن که موجب مزاحمت مردم می‌گردد، چگونه است؟
حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای: اگرچه اقدام مراسم و شعائر دینی در زمان‌های مناسب در حسینیه از بهترین کارها و مستحبات موکد است، ولی واجب است برگزارکنندگان مراسم و عزاداران تا حد امکان از اذیت و ایجاد مزاحمت برای مردم بپرهیزند.
حضرت آیت‌الله‌العظمی سیستانی: سعی شود که عزاداری‌ها موجب مزاحمت دیگران نشود.
حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی: عزاداری خامس آل‌عبا(علیه‌السلام) که از افضل قربات است باید به‌گونه‌ای برگزار گردد که مزاحمتی برای مردم نداشته باشد و مردم نیز در ایام عزاداری باید تا آنجا که میسر است همکاری کنند.
حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی‌گلپایگانی: استفاده از طبل جایز نیست.
حضرت آیت‌الله‌العظمی تبریزی(قدس‌سره): در عزاداری اظهار شعائر به نحوی بدون استفاده از آلات لحوی مطلوب شارع است. بویژه در شب‌های تاسوعا و عاشورا مومنین تحمل می‌کنند و ثواب می‌برند.
حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت(قدس سره): ایذاء و مزاحمت مومنین جایز نیست و طبل زدن مطلقا اشکال دارد.
در ادامه این بخش با مثال‌هایی روشن به آسیب‌شناسی مداحی پرداخته شده است.
در بخش بعدی آداب و فنون مداحی مورد بحث قرار گرفته است. «صداشناسی»، «مستمع‌شناسی»، «مجلس‌شناسی» و «وقت‌شناسی» از جمله فنون اصلی برای مداح به حساب می‌آید. همچنین توضیحاتی درباره صدا در مداحی داده شده است. 4 عمل مهم حنجره مورد طرح قرار گرفته و درباره آن صحبت شده است. «تعریف صوت»، «تعریف حجم صدا»، «تمرین قوی کردن حنجره»، «دلایل ایجاد عدم تناسب در پرده‌های صدا»، «عوامل موثر در کیفیت صدا»، «پرهیزهای حنجره در مداحی»، «خوراکی‌های مناسب و نامناسب برای حنجره»، «مراحل رسیدن به سقف صدا»، «فواید کنترل حجم صدا»، «زیر و بم صدا» و بیماری‌هایی که باعث اختلال در صدای مداحان می‌شود؛ از جمله نکات تخصصی است که در قسمت فنون مداحی به شکلی کاملا آموزشی مورد بحث قرار گرفته است.
همچنین «روش‌های بهداشت صوتی و مراقبت از صدا»، «موارد استفاده نادرست از صدا»، «تقلید صدا»، «روش‌های پخته‌شدن صدا»، و... به شکلی کاملا حرفه‌ای و فنی موردتاکید و آموزش قرار گرفته است.
در بخشی از نکات کلی پیرامون مداحی در این کتاب آمده است: «یکی از کارهای اساسی برای قوت و انعطاف و پختگی حنجره، تمرین مداوم و همیشگی و روزانه است». حتی کسانی که کارکشته هستند هم نیاز به تمرین دارند. حنجره مداح باید همیشه آماده باشد. نباید حنجره را تنبل بارآورد و نه آن‌قدر از آن کار کشید که انعطاف خود را از دست بدهد. بهترین استراحت برای حنجره خواب است. بهترین راه برای آماده و گرم کردن حنجره، ورزش دادن آن و زمزمه قبل از مجلس و شروع آرام مجلس است.
نکات فراوان دیگری در بخش آداب و فنون مداحی وجود دارد که به شکلی کاملا تخصصی به این موضوع پرداخته و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
در بخش بعدی کتاب که با عنوان «روضه» پیش‌روی مخاطب آورده شده است؛ «مرثیه»، روضه، گریز زدن تعریف شده است. ویژگی‌های خاص امام حسین(ع) و اقسام گریه، پاداش زیارت امام حسین(ع)، نتایج و آثار نهضت عاشورا و ویژگی‌های زیارت اربعین نیز شناسانده شده است.
درباره روضه تحلیلی و آداب روضه‌خوانی هم در این بخش صحبت شده است. و روضه‌های صحیحی از اهل بیت(ع) و اولیای الهی آورده شده است.
در بخش بعدی این کتاب مناجات و زیارتخوانی مورد بحث قرار گرفته است. میرزا جواد ملکی تبریزی می‌گوید: «بیشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمی‌دانند مناجات، شامل معارف بالایی است که جز اهلش که همان اولیای خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده‌اند کسی از آن آگاهی ندارد و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه، از بهترین نعمت‌های آخرت است که قابل مقایسه با هیچکدام از نعمت‌های دنیا نیست».
لذا در این کتاب و در این بخش به اهمیت مناجات تاکید شده است. همچنین ویژگی‌های دعا و زیارتخوانی، چرایی عدم توجه به مناجات، چارچوب کلی محافل مناجات و ادعیه و زیارات بحث شده است.
درباره ویژگی‌های زیارات مختلف نیز صحبت شده است؛ «زیارت جامعه کبیره»، «دعای کمیل»، «مناجات خمس عشر»، «حدیث کسا»، «زیارت آل یس»، «زیارت عاشورا»، «دعای عشرات»، «دعای مجیر»، «دعای مشلول»، «دعای ندبه»، «دعای صباح»، «دعای عرفه»، «دعای ابوحمزه ثمالی» و «زیارت ناحیه مقدسه» از جمله ادعیه، مناجات و زیاراتی هستند که به تفصیل در این کتاب درباره آنها صحبت شده است.
در بخش آخر این کتاب اشعار و سبک‌ها آورده شده است تا علاقه‌مندان و مداحان از آن به نحو احسن استفاده کنند.
در نهایت و به طور خلاصه می‌توان گفت؛ کتاب حاضر مجموعه کاملی برای کسانی است که در حوزه ذکر اهل بیت(ع) هستند و مردم را با انوار اهل بیت(ع) آشنا می‌کنند. شاید مطالعه که به گمشده عصر حاضر تبدیل شده است، بتواند بهتر و بهتر از گذشته مداحان و ذاکران اهل بیت(ع) را در خدمت به این آستان یاری کند. مداح باید همیشه یک قدم جلوتر باشد و مطالعه کند.