صادق سلیمی/ اصغرشهبازی*: کار و به معنای اخص آن شغل، مظهر زنده بودن انسان و زندگی انسانی است. برای داشتن زندگی انفرادی و اجتماعی بهتر، باید کار کرد.کار، تنها وسیله‌ای است که جایگاه انسان را در پهنه هستی انسانی‌تر کرده و سنگر وی را برای تسخیر طبیعت و پیروزی بر ناملایمات آن هر روز نسبت به گذشته مستحکم‌تر می‌کند. ولی چگونه می‌توان به کار دلبستگی پیدا کرد؟ چگونه می‌توان کم‌کاری، عدم احساس مسؤولیت، عدم حضور در محل کار، عدم پاسخگویی و راهنمایی صحیح مراجعان، عدم حفاظت و مراقبت صحیح از اموال، عدم توجه به کیفیت کار و گرایش به آسان‌طلبی را به رضایت شغلی و انجام کار با کیفیت بالا و مطلوب و حضور بموقع و موثر در محل کار تبدیل کرد؟ آیا تاکنون با افرادی که در شغل خود مانند یک بازی و سرگرمی فعالیت می‌کنند، برخورد کرده‌اید؟ افرادی که از انجام دادن کار خود لذت طبیعی می‌برند. آنان نیروهای جسمی و روانی خود را صرف همان کارهایی می‌کنند که همکارانشان آن کارها را استرس‌زا، فشارآور، خسته‌کننده، ناراحت یا نامطلوب می‌پندارند. چگونه چنین چیزی ممکن است؟ آنان که هیچگاه از کار خود به واقع لذت نبرده‌اند، باید به جست‌وجوی راهی برای پی بردن به این مطلب باشند که چگونه افراد دیگری آن کارها را با خشنودی و رضایت خاطر انجام می‌دهند. به راستی برای دستیابی به رضایت شغلی و انجام دادن کار با کیفیت بالا، انگیزش درونی برای انجام کار و کم شدن غیبت و ترک کار چه باید کرد؟  نیروی انسانی ما به تقویت وجدان کاری و تغییر در فرهنگ کار نیازمند است چرا که نیروی انسانی کارآ و متعهد است که سازمان را در دستیابی به اهداف خود یاری می‌دهد. وجدان عبارت است از استعدادی که به تشخیص نیک و بد پرداخته و برای امور ارزش قائل است، نیک و بد را از هم فرق گذاشته و برای ما نوعی الزام عملی ایجاد می‌کند (قورچیان، 1374). وجدان کاری عبارت است از مجموعه عواملی که در فرد سازمانی نظام ارزشی به وجود می‌آورد(سلطانی، 1375). در تعریف وجدان در فرهنگ عمید چنین آمده است: «وجدان قوه باطنی‌ای است که خوب و بد اعمال به وسیله آن درک می‌شود» (عمید، 1369).  وجدان در زبان انگلیسی بدین معانی به کار رفته است:  باطن: دل و شعور و احساس روحانی که موجب تشخیص خوب از بد می‌شود. بخشی از من برتر در تحلیل روانی که به «من» دستور داده یا آن را سرزنش می‌کند (وبستر،1988).   کار دارای مفاهیم گوناگون از قبیل معانی فلسفی، اخلاقی و اقتصادی است. با توجه به مفاهیم مختلف، آن را می‌توان چنین تعریف کرد: کار عبارت است از مجموعه عملیاتی که انسان به کمک مغز و دست‌ها و ابزار و ماشین‌آلات به منظور استفاده عملی بر روی ماده انجام می‌دهد و این اعمال نیز به نوبه خود بر انسان اثر می‌گذارد و او را تغییر می‌دهد (سلطانی، 1375). وجدان پدیده‌ای است که بایستگی‌ها را از نابایستگی‌ها و شایستگی را از ناشایستگی‌ها در رفتار آدمی تفکیک می‌کند (جعفری، 1375). «گراند لاروس» عقیده دارد: وجدان، احساس درونی‌ای است که هر کس را برای داوری درباره ارزش کارهای خود رهبری می‌کند (جعفری، 1375). «کانت» به مساله وجدان به فطرت معتقد بوده و وجدان را امری فطری می‌داند (مطهری، 1367). به عقیده «فروید»، وجدان اخلاقی از طریق قوانین و منهیات در فرد شکل می‌گیرد (سبحانی، 1349).  در قرآن کریم از وجدان به عنوان «نفس لوامه» تعبیر شده است؛ نفسی که دائماً انسان را سرزنش می‌کند. با انجام کار ناشایست او را مورد نکوهش قرار می‌دهد که چرا به چنین کاری دست زدی و در صورت انجام کار خوب، ملامت می‌کند که چرا بیشتر انجام ندادی؟ (مجلسی، 1398 ق)  وجدان کاری، یکی از ابعاد مهم وجدان است که منظور از آن احساس مسؤولیت و تعهد همه‌جانبه درونی فرد نسبت به وظایف و کارهایی است که برعهده او است. به عبارت دیگر، سعی در انجام هرچه کامل‌تر و بهتر کارها و پرهیز از هرگونه تساهل و کم‌کاری و استفاده منطقی از امکانات و شرایط و مواظبت مداوم نسبت به انجام وظایف (ممی‌زاده، 1375).  در صورت دارا بودن بالاترین حد وجدان کاری، می‌توان جامعه‌ای را تصور کرد که در آن افراد در مشاغل گوناگون سعی دارند کارهای محوله را به بهترین وجه و به طور دقیق و کامل و با رعایت اصول بهینه‌سازی انجام دهند(میرسپاسی، 1373).  عوامل متعددی پیش از این وجدان کاری شخص را تحت تاثیر خویش قرار داده‌اند. در این زمینه هرگز نمی‌توان نقش ارزش‌ها، فرهنگ، شخصیت و نگرش نسبت به کار را نادیده گرفت.  سخن پایانی اینکه چه عواملی در سازمان بر وجدان کاری موثرند و شرایط مساعد یا نامساعد را برای آن فراهم می‌کنند؟  عدم توجه به ویژگی‌های انسانی فرد در سازمان‌ها، یکی از مهم‌ترین این عوامل است. انسان اجتماعی نیاز به تعلق و پذیرش در گروه‌های گوناگون دارد. لذا شروع به تلاش در راه برقراری روابط با دیگران می‌کند. میل به معاشرت به صرف لذت بردن از آن نیست؛ بلکه از این طریق افراد می‌توانند باورها و عقایدشان را تحکیم ببخشید.
*کارشناسان امور اجتماعی
منابع:
- فلسفه اخلاق شهید مطهری
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم 1369
- قورچیان، نادرقلی، تحلیلی بر مفهوم وجدان کاری، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، مجله شماره 1، تابستان 74
- ممی‌زاده، جعفر، مسؤولیت‌پذیری اجتماعی، مجله زمینه، دوره ششم، شماره6، تیرماه 75
- سلطانی، ایرج، مجله تعاون، آذرماه 75
- میرسپاسی ناصر، فرهنگ وجدان کار و قانون کار، مجله تدبیر، تهران، سال پنجم، بهمن 73
- سبحانی، جعفر، سیستم اخلاق اسلامی، انتشارات دارالتبلیغ اسلامی، قم، دی‌ماه، 49
- جعفری، محمدتقی، وجدان کار، تهران، نشر کرامت، چاپ دوم، 1357