سعید ملکی: در نخستین روزهای سال نو میلادی (اواسط دی‌ماه) اعلان خبر فروش قریب‌الوقوع سهام «آرامکو»(1) از جانب «محمد بن‌سلمان» نایب ولیعهد رژیم سعودی یا به‌عبارتی «شاهچه در سایه عربستان» بازتاب وسیعی یافت. هرچند بن‌سلمان، خصوصی‌سازی آرامکو را در راستای منافع شرکت نفت عربستان، بازار سعودی و شفافیت بیشتر و مقابله با فساد عنوان کرده است اما این ادعاها با توجه به ویژگی «تمامیت‌خواهی»، «پرده‌پوشی»، «فسادپروری» و «بهره‌برداری خاندانی» از منابع ملی عربستان جز گزافه به نظر نمی‌رسد. از همین رو کارشناسان و صاحبنظران «اقتصاد سیاسی» و «اقتصاد انرژی» تحلیل‌های گوناگونی را در این زمینه ارائه داده‌اند.
یک- نخستین تحلیل معطوف به سودجویی حداکثری خانواده سلمان پادشاه سعودی در راستای تبدیل بزرگ‌ترین شرکت انرژی جهان به اموال شخصی وی و فرزندانش از طریق زد و بند با سرمایه‌داران بزرگ جهانی است. به عبارتی برخی تحلیلگران منافع شخصی را مهم‌ترین عامل تصمیم برای خصوصی‌سازی آرامکو برمی‌شمرند.
دیدگاه دیگری در این زمینه وجود دارد که زمینه‌های فروش سهام آرامکو را ناشی از وضعیت نابسامان ارزی عربستان و هزینه‌های فزاینده ریاض می‌داند. افت شدید قیمت نفت طی 2 سال گذشته [آن هم با توطئه خود آل‌سعود برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران]، سبب شد عربستان با کسری بودجه مواجه شود که این رقم در سال 2015 به
6 درصد رسید. همراه شدن افت شدید بهای جهانی نفت با افزایش مخارج نظامی سعودی و مداخله‌گری پرهزینه عربستان در منطقه از یمن گرفته تا سوریه به مشکلات اقتصادی ریاض دامن زده و از این رو برخی تحلیلگران هدف از فروش سهام آرامکو را خروج از تنگناهای مالی و اقتصادی کنونی می‌دانند.
بر این اساس سعودی‌ها می‌توانند با ادامه مشی تقویت توان نظامی خود، مداخله‌گری نظامی در منطقه را با همان شدت و حدت پیشین ادامه دهند. در این باره باید گفت سعودی‌ها به‌رغم تنگناهای مالی و کاهش ذخایر ارزی‌شان همچنان به عنوان دارنده یکی از بزرگ‌ترین بودجه‌های نظامی در جهان(2) در پی خریدهای چند میلیارد دلاری انواع تسلیحات هستند. اواخر دی‌ماه روزنامه روسی «کامرسانت» از تکاپوی رهبران ریاض برای خرید تسلیحاتی 10 میلیارد دلاری از روسیه خبر داد. ضمن اینکه اواسط مهرماه سعودی‌ها در جریان سفر رئیس جمهور فرانسه به خاورمیانه قرارداد سنگینی برای خرید سلاح‌های پیشرفته با این کشور منعقد ساختند.
دو- تحلیل دیگری که در سطحی کلان‌تر ارائه شده است، تصمیم اخیر سعودی را بخشی از پازل توطئه نفتی عربی - غربی قلمداد می‌کند. ناظران تحولات اقتصاد انرژی به اتفاق بر این باورند افت شدید قیمت نفت طی سال‌های اخیر نتیجه نوع کنشگری عربستان در عرصه تولید و عرضه نفت به بازارهای جهانی بوده است. سعودی‌ها با توجیه مقابله با تولید و عرضه نفت شیل آمریکا از هیچ تلاشی فروگذار نکرده‌اند تا قیمت نفت را در جهان به شکل دستوری و تصنعی پایین نگاه دارند. بنا به ادعای سعودی‌ها هزینه تولید نفت شیل آمریکا دست‌کم رقمی بین 40 تا 50 دلار است و نفت زیر 30 دلار صنعت نفت شیل را زمین می‌زند. از این رو ریاض با جلوگیری از کاهش عرضه از یک سو به دنبال حفظ سهم خود در بازار جهانی انرژی بوده و از سوی دیگر کوشیده نفت شیل را به عنوان مهم‌ترین رقیب نفت سنتی با چالش به صرفه نبودن و در نهایت قطع تولید روبه‌رو سازد.
این در حالی است که این سیاست افزون بر هزینه‌های بالای آن برای شرکت‌های آمریکایی به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت شیل و نیز کشورهای عربی از جمله خود عربستان، به زیان تولیدکنندگانی چون ایران و روسیه تمام شده است. از این منظر سعودی‌ها با کلید زدن یک بازی باخت- باخت به دنبال ضربه زدن به کشورهایی‌هایی بوده‌اند که در صحنه منطقه‌ای بیشترین چالش‌ها را برای ریاض به وجود آورده‌اند.
در چنین فضایی و با توجه به آنچه گفته شد، خصوصی‌سازی آرامکو به شکل فروش سهام آن به بانک‌ها و موسسات کلان سرمایه‌دار آمریکایی و چینی، اقدامی است که بخش عمده تولید نفت اوپک را بین‌المللی می‌کند و از انحصار سازمان صادرکنندگان نفت خارج می‌سازد. به بیان دیگر، عربستان از طریق این اقدام می‌کوشد ضمن تبرئه خود از مسؤولیت بحران جهانی نفت و کسب منافع حداکثری از فروش نفت، نقش اوپک را در تصمیم‌گیری‌های آتی بازار جهانی انرژی به حداقل برساند و پیشاپیش مانع شکل‌گیری ائتلافی ضدسعودی به رهبری کشورهایی چون ایران و ونزوئلا علیه یکه‌تازی‌های خود در اوپک شود. به این ترتیب بسترهای لازم برای ادامه فرآیند توطئه عربی- غربی و ضربه زدن به تولیدکنندگانی چون ایران و روسیه فراهم خواهد شد.
سه- و اما در زمینه ریشه‌یابی سیاسی این اقدام سعودی‌ها، متغیرهایی نظیر افزایش توان و قدرت منطقه‌ای و بین‌المللی ایران را در برابر ضعف فزاینده سعودی‌ها به واسطه شکست‌های مکرر در عرصه‌های منطقه‌ای نظیر تحولات سوریه، یمن و عراق باید یادآور شد؛ شکست‌هایی که سعودی را در وضعیت انفعال قرار داده و برای تامین منابع تازه مداخله‌گری و آشوب‌آفرینی در منطقه به صحنه رقابت‌های شدید اقتصادی و ضربه زدن به منافع جمهوری اسلامی ایران کشانده است.
این در حالی است که ترفندهایی نظیر فروش سهام آرامکو بیشتر به شکل «خودکشی از ترس مرگ» می‌ماند و به واسطه پیامدهای زیانبار خلع‌ید از بزرگ‌ترین شرکت انرژی جهان بی‌تدبیری، بی‌کفایتی و انفعال رهبران سعودی را بیش از پیش به تصویر می‌کشد.
----------------------------------
پی نوشت
1- آرامکو (Saudi Aramco) نام شرکت ملی نفت عربستان سعودی است که سال 1933 با مشارکت شرکت‌های آمریکایی تاسیس شد. ذخایر نفتی این شرکت معادل 265 میلیارد بشکه برابر با 15 درصد کل ذخایر اثبات شده جهان برآورد شده است. این شرکت همچنین دارای ۲۷۹ هزار میلیارد متر مکعب ذخایر گاز طبیعی است.
2- بنا بر گزارش «موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم»، عربستان با بودجه بیش از 80 میلیارد دلاری در سال 2014، پس از آمریکا، چین و روسیه بیشترین مخارج نظامی را داشته که میزان آن نسبت به سال 2013 رشدی 17 درصدی داشته است.