محمود نورانی: سال 2015 را می‌توان یکی از پر رفت و آمدترین سال‌های روابط ترکیه و عربستان از زمان به قدرت رسیدن آل‌سعود در اوایل قرن بیستم دانست که طی آن رجب طیب اردوغان 3 بار از سرزمین حجاز دیدار کرد که در این سفرها،  در گفت‌وگوی رئیس‌جمهور ترکیه با ملک سلمان، بحث و رایزنی درباره پرونده‌های مختلف منطقه‌ای که تحولات سوریه در رأس آنان بود، انجام گرفت. سفری که نشان از دغدغه مشترک 2 کشور درباره تحولات منطقه و تلاش برای تقویت بیشتر روابط آنکارا و ریاض در حوزه‌های مختلف است به گونه‌ای که 2کشور توافق کردند شورای کاری راهبردی تاسیس کنند. برای فهم بهتر ماهیت روابط 2 کشور در سطح دوجانبه و همچنین سطح منطقه‌ای این نوشته با پرداختن به ریشه‌های تاریخی روابط 2 کشور سعی خواهد کرد این ترافیک رفت و آمد مقامات سیاسی 2 کشور را در بافت منطقه‌ای با لحاظ کردن متغیرهای سیاسی، اقتصادی و رقابت در چارچوب ژئوپلتیک منطقه خاورمیانه (بخوانید غرب آسیا) مورد ارزیابی قرار دهد.
نگاهی به روابط تاریخی 2 کشور
یخ روابط سرد ترکیه و عربستان سعودی در اوایل هزاره سوم با به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در ترکیه و به سلطنت نشستن ملک عبدالله در عربستان آب شد و 2 کشور در سال 2005(1384) وارد مرحله جدیدی از روابط خود شدند که به دنبال آن توافقات متعددی با یکدیگر امضا کردند؛ روابطی که پس از شروع تحولات جهان عرب در پایان سال 2010 وارد فاز جدیدی آمیخته از همکاری و رقابت شد. در این راستا 2 کشور تلاش کردند تا ضمن بهره‌برداری از فرصت پیش‌آمده ناشی از بحران مشروعیت نظام‌های سیاسی عرب با ارائه الگوی نظام‌های سیاسی مطلوب، حوزه نفوذشان را گسترش دهند. شرایطی که در برخی کشورها باعث همکاری بیشتر 2 کشور بنا به اشتراک منافع شد در حالی‌که در برخی کشورهای دیگر فضای حاکم و جبهه‌بندی‌های سیاسی آن باعث رویارویی 2 الگو و تا اندازه‌ای واگرایی ریاض و آنکارا شد.
تحولات سیاسی کشور مصر
تحولات مصر طی چند سال اخیر از موارد اختلاف‌زای بین عربستان و ترکیه بوده است. در این راستا، روابط ترکیه و عربستان در دوران حکومت ملک عبدالله به دلیل حمایت آنکارا از دولت محمد مرسی، رئیس‌جمهور وقت مصر و اخوان‌المسلمین به سردی گرایید اما روابط 2 کشور پس از روی کار آمدن ملک سلمان بهبود یافت. در حال حاضر نیز ملک سلمان و اردوغان تلاش می‌کنند در شرایط پیش آمده اختلافات خود را بنا به ضرورت کاهش دهند و از افزایش دامنه نگرانی‌های خود جلوگیری کنند. یکی از بارزترین دلایل این مساله نزدیک شدن بیشتر مصر و عربستان و اعطای کمک 8 میلیارد دلاری عربستان به مصر به منظور سرمایه‌گذاری برای بهبود اوضاع اقتصادی وخیم این کشور و رفع نیازهای انرژی قاهره طی سال‌های آینده است. رئیس‌جمهوری ترکیه نیز به سرمایه‌گذاری‌های مشابه عربستان و افزایش سطح مبادلات تجاری بین 2 کشور چشم دوخته تا از این طریق تحریم‌های اقتصادی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه وضع کرده است جبران شود. رئیس‌جمهوری ترکیه همچنین نگران است نزدیکی عربستان و مصر به دوری بین آنکارا و ریاض منجر شود.
ائتلاف علیه منافع روسیه و ایران در منطقه
یکی از پیامدهای بحران سوریه تشدید رقابت بازیگران منطقه‌ای همچون ترکیه و عربستان با ایران بوده است که پس از ورود نظامی روسیه به بحران سوریه بویژه سرنگونی هواپیمای (سوخوی 24) این کشور توسط ترکیه و واکنش روسیه به آن در قالب تحریم و تهدید به تلافی به نظر می‌رسد آنکارا را بیشتر به ریاض نزدیک‌تر کرده است. به موازات این اقدام، روسیه علاوه بر اقدامات تنبیهی خود علیه ترکیه، تلاش کرد با ارائه اسناد و مدارک، آنکارا را به کمک مالی و خرید نفت از داعش متهم کند.
در واقع عربستان و ترکیه دیدگاه مشابهی درباره راه‌حل بحران سوریه دارند و هر 2 بر کنار‌ه‌گیری بشار اسد از قدرت اصرار دارند و هیچ یک از آنها حتی با مشارکت اسد در دوره حکومت انتقالی موافق نیست. در این راستا، تشکیل ائتلاف موسوم به ائتلاف نظامی اسلامی ضد تروریسم به رهبری عربستان با حضور 34 کشور از جمله ترکیه را می‌توان جبهه‌ای با ماهیت ضد منافع روسیه و ایران تلقی کرد که هدف اصلی آن در بحران سوریه نه مبارزه با تروریسم بلکه سرنگون کردن حکومت بشار اسد است.
تحولات یمن و عراق
ادامه جنگ عربستان در یمن به مدت 10 ماه بدون دستیابی به هیچ یک از اهداف، رهبران عربستان را نگران کرده است که ادامه چنین وضعیتی در آینده به تقویت جایگاه حوثی‌ها در یمن و همچنین افزایش قدرت منطقه‌ای ایران در خاورمیانه بینجامد. لذا عربستان تلاش خواهد کرد حمایت بیشتر ترکیه را در حملات خود علیه یمن داشته باشد؛ حمایتی که قبلاً اردوغان حداقل با انتقاد از نقش جمهوری اسلامی ایران در یمن نشان داده بود که از سیاست‌های عربستان در حمله به یمن پشتیبانی می‌کند و اکنون که به حمایت عربستان در قضیه عراق نیاز دارد، آن را جدی‌تر هم نشان خواهد داد.در مقابل ترکیه انتظار دارد که کشور عربستان از حضور نیروهای ارتش ترک در تعدادی از پایگاه‌های نظامی در مجاورت شهرهای شمالی عراق حمایت کند که این روزها با اعتراضات جدی در داخل عراق و حتی اتحادیه عرب روبه‌رو شده است و مانع شکل گیری جبهه متحد عربی علیه اقدام ترکیه در اعزام نیروی نظامی به داخل مرزهای این کشور شود.
شورای همکاری راهبردی
یکی از مهم‌ترین نتایج آخرین سفر اردوغان به عربستان توافق دوجانبه برای تاسیس یک شورای همکاری راهبردی بوده است که به گفته وزیر خارجه عربستان هدف آن تقویت همکاری‌های نظامی، اقتصادی و سرمایه‌گذاری دوجانبه است، در واقع توافق دو طرف برای تشکیل شورای همکاری راهبردی با ماهیت نظامی و اقتصادی در شرایط فعلی منطقه نشان می‌دهد این اقدام بیش از هر چیزی در راستای پاسخ به نیازهای امنیتی دو طرف در منطقه است بویژه عربستان که
در صدد است حمایت نظامی ترکیه را در ائتلاف‌های منطقه‌ای به رهبری خود به دست بیاورد در حالی که ترکیه نیز در شرایط فعلی اقتصادی که تحت فشار تحریم‌های روسیه قرار دارد، می‌خواهد از این طریق منابع انرژی خود را تنوع بخشد و از طرف دیگر شرایط ممکن را برای سرمایه‌گذاران ترک در عربستان فراهم کند.
سخن آخر
با توجه به تبارشناسی روابط تاریخی 2 کشور ترکیه و عربستان، روابط سیاسی این 2 کشور همواره آمیخته با رقابت و تعارض بوده است اما در سال‌های اخیر و به دنبال تحولات جهان عرب از اواخر سال 2005 میلادی بویژه وقوع بحران‌های
منطقه‌ای (عراق و سوریه) 2 کشور در جهت گسترش نفوذ و استراتژی خود در جهان عرب و منطقه خاورمیانه سعی در ایجاد یک الگوی همکاری و تفاهم موقت با هدف همگرایی ژئوپلتیکی را در منطقه کرده‌اند.
در واقع ضرورت همکاری این 2 قدرت صرفاً برای اهداف مشترک و مقابله با تهدیدات مشترک بوده است که بیشتر تابع ریشه‌های تاریخی، نگاه نخبگان سیاسی ریاض و آنکارا است بنابراین انتظار می‌رود در صورت دستیابی به هدف مشترک، 2 کشور دوباره در شکل رقیب همدیگر ظاهر شوند، وضعیتی که در مصر و حاکمیت اخوان‌المسلمین خود را نشان داد. لذا این روابط بیشتر بنا بر شرایط فعلی منطقه شکل گرفته است که در واقع مفهوم جدیدی در مناسبات منطقه‌ای با نام «تفاهم ژئوپلتیکی یا همگرایی ژئوپلتیکی تاکتیکی» را بازتعریف می‌کند که ویژگی اصلی آن این است که به احتمال زیاد در آینده در صورت تشدید رقابت ریاض و آنکارا امکان تغییر نقش آنها نیز وجود دارد.