مرتضی اسماعیل‌دوست: 40 روز از پرواز فرج سینمای ایران به آسمان رویایی زیستن می‌گذرد و این بهانه‌ای است تا در همجواری سالروز شهادت سید شهیدان اهل قلم که نام روز هنر انقلاب اسلامی بر آن نهاده شده است، به دنبال چگونگی بسط اندیشه مانای اسلام در بستر تصویر باشیم. از سویی با توجه به نامگذاری سال 1395 به نام «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» توسط رهبر انقلاب، در گفت‌وگو با جمال شورجه، فیلمساز انقلابی سینمای ایران به دنبال خط ارتباطی هنر با اقتصاد در چرخه‌ای موثر بوده و از این رو گفت‌وگویی کارساز با کارگردان ارزشی سینما شکل گرفت که تقدیم می‌شود.
آقای شورجه به عنوان نزدیک‌ترین دوست به آقای سلحشور به چه نکته‌ها و شاخصه‌های اخلاقی در نگره ایشان پی‌بردید؟
مرحوم فرج‌الله سلحشور انسان برجسته و گرانقدری در هنر انقلاب اسلامی و در واقع می‌توان گفت ایشان مبدع سینمای دینی در کشور بود، چرا که سال‌ها دغدغه سینمایی مبتنی بر معرفت و دین را داشت. این مساله از پیش از انقلاب و سپس با راه‌اندازی حوزه هنری با همراهی دیگر دوستان وجود داشت و او همه تلاش خود را در جهت اسلامی کردن سینما پس از انقلاب صورت داد و سال‌ها دغدغه و فعالیت در این زمینه نشان می‌دهد که فرج با تمام وجود این مساله را باور داشت. ایشان علاوه بر اینکه شخصیتی جامع‌الشرایط در زمینه فرهنگ و هنر بود، درباره تفکرات دینی هم صاحب‌نظر بود به دلیل اینکه از سال‌های کودکی و نوجوانی با قرآن محشور بوده و پای منبر بزرگ شد. لازم است اینجا عنوان کنم مرحوم سلحشور از دوران جوانی مدرس قرآن و مداحی بود و البته تبحر و درایت خاصی هم در زمینه ادبیات نمایشی داشت. واقعا کدام یک از هنرمندان ما اینگونه بوده و هستند؟
مساله مهم این است که آقای سلحشور در دوره‌ای که سینما به حرفه‌ای منفور نزد مردم متدین تبدیل شده بود، اقدام به راه‌اندازی آثاری در راستای تجلی هنر اصیل کرد.
بله! همین طور است و ایشان خالصانه و با تمام وجود هنر ارزشی را به مردم نشان داد. به نظرم فرج‌الله کاملا ابوذروار در سینما خودش را فدا کرد تا بتواند امر به معروف و نهی از منکر را اجرا کند. به همین دلیل در عین اینکه طرفدارانی داشت، برخی هم در مقابلش ایستادند، چرا که اساسا آدم‌ها دوست ندارند ایرادات خود را بشنوند. در صورتی که نشان دادن خوبی‌ها و نهی از منکر و گناه جزو فرامین و احکام دین ما است. از این نظر آقای سلحشور نقش مرشدانه خود را به شکلی زلال و بدون سیاست‌ورزی به نحو احسن انجام داد.
مهم‌ترین خاطره‌ای که از آن مرحوم در ذهن شما نقش بسته است، چیست؟
خاطرات زیادی از آن مرحوم طی سال‌های مختلف دارم. فرج‌الله سلحشور اندیشه‌های والایی در هنر داشت و انسان معتقدی بود و بدون هرگونه پیچیدگی به آنچه اعتقاد داشت، عمل می‌کرد.
شنیده‌ام به اشکال مختلف اقدام به دستگیری از نیازمندان می‌کرد.
از جمله خصوصیات مومن طبق توصیه معصومین(ع) دستگیری از افراد مستمند است. یادم نمی‌آید کسی از فرج طلب کمک کرده و ایشان دست رد به سینه او زده باشد و همیشه به دیگران کمک می‌کرد. روحیه کمک به افراد نیازمند یکی از خصایص بارز ایشان بوده که بارها شاهدش بودم و از این نظر روحیه علوی در رفتار فرج‌الله سلحشور وجود داشت.
آثار ساخته‌شده توسط فرج‌الله سلحشور جدا از تمرکز به مسائل دینی چه مولفه‌هایی داشت که موجب جذب مخاطبان گسترده‌ای شد؟
آثار ساخته‌شده توسط آن مرحوم به دلیل نگاه معرفتی و جذابیت‌های داستانی در قلب و جان مردم نشست. به خاطر اینکه مردم می‌بینند که اثر و سازنده‌اش کاملا صادق، شفاف و متعهد رفتار می‌کند. در واقع آنچه از دل برآید بر دل هم می‌نشیند. حتی در میان اخبار و بررسی‌های صورت‌گرفته می‌بینیم تولیدات ساخته‌شده توسط مرحوم سلحشور علاوه بر مردم ایران چه تاثیرات عظیم و گسترده‌ای در کشورهای دیگر گذاشته است و از مسیحی گرفته تا یهودی و اهل تسنن و بسیاری از افراد جهان شیفته آثار دینی فرج هستند.
برای انتقال اندیشه‌های مرحوم سلحشور به نسل‌های جوان و تربیت فیلمسازانی با نگاه معرفتی چه اقداماتی صورت خواهید داد؟
ما همه تلاش خود را می‌کنیم چراغ معرفتی روشن‌شده توسط مرحوم سلحشور خاموش نشود. امیدواریم با توجه به راهنمایی و فرمایشات گرانقدر مقام معظم رهبری بتوانیم تفکر اسلامی را در موسسه تبیان که با کوشش مرحوم سلحشور پا گرفته و سال‌ها به تربیت نویسندگان و فیلمسازان جوان و معتقد اقدام کرده به وضعیت مناسبی برسانیم. موسسه تبیان، نهادی اسلامی است و همانطور که در اساسنامه آن آمده می‌تواند در تولید آثار و آموزش نیروی انسانی فعالیت کند. البته برای ادامه مسیر لازم است تشکیلات مستقل و گسترده‌تری برای حضوری موثر در عرصه تولید و تربیت فیلم و فیلمسازان شکل بگیرد.
به دنبال این خواهید بود که موسسه و خانه‌ای را برای تمرکز فعالیت‌های مرتبط با نگاه و اندیشه‌های ایشان تاسیس کنید؟
در مراحل طرح‌ریزی یکسری برنامه‌ها برای ادامه کار هستیم. امیدوارم با مشارکت نهادهای مختلف این مساله انجام شود و از طریق تخصیص بودجه‌ای ثابت از طریق کمیسیون فرهنگی مجلس محترم بتوانیم هر چه زودتر فعالیت‌های خود را صورت دهیم و ان‌شاء‌الله به شکلی مستمر در مسیر آثار دینی و معرفتی در زمینه‌های مختلف اقدام کنیم. شاید هم نام موسسه از تبیان به موسسه فرهنگی هنری سلحشور تغییر یابد. همه تلاش ما این است تفکر و روش فیلمسازی مرحوم سلحشور نزد نسل‌های جوان ادامه داده شود.
برای تسری اندیشه آن مرحوم لازم است آثار مکتوبی در راستای شناخت ایشان منتشر شود. همچنین انتشار فیلمنامه‌ها و دستنوشته‌های فرج‌الله سلحشور هم می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.
حتما در همین موسسه به سمت انتشار آثاری از مرحوم سلحشور و چاپ و بازنشر فیلمنامه‌های نوشته‌شده توسط ایشان خواهیم بود.
یکی از مهم‌ترین میراث به جا مانده از مرحوم سلحشور فیلمنامه «حضرت موسی(ع)» است که سال‌ها تلاش برای ساخت آن داشت. از طریق یکی از دوستان آن مرحوم شنیده‌ام حتی در وصیتنامه خود نیز برای به ثمر نشستن این اثر مواردی را عنوان داشتند.
بله! همین طور است و تلاش ما برای به سرانجام رساندن برنامه‌های مرحوم سلحشور خواهد بود.
البته شنیده‌ام نام شما در آن وصیتنامه به‌عنوان کارگردان پیشنهادی مرحوم سلحشور برای ساخت سریال «حضرت موسی(ع)» آمده است.
نمی‌خواهم چندان این مساله را رسانه‌ای کنم و امیدوارم در مسیر پیش رو موفق باشیم.
به هر حال به سرانجام رسیدن تلاش‌های فرج سینمای ایران می‌تواند خبری نویدبخش برای دوستداران آثار دینی باشد.
بله! فیلمنامه سریال «حضرت موسی(ع)» در 72 قسمت آماده است و البته نیاز به یکسری تغییرات جزئی دارد و قرار است آقای منصور براهینی این کار را انجام دهد. اما یکی از مشکلات، تامین بودجه این سریال عظیم است که درصدد هستیم از طرق مختلف آن را فراهم کنیم.
به نهادهایی غیر از صداوسیما برای ساخت سریال نظر دارید؟
به هر حال با توجه به وضعیت بودجه صداوسیما نیاز است به جز سازمان به دنبال مراکز دیگری هم برای تامین بودجه باشیم و به دنبال رایزنی با نهادهای مختلفی مانند بسیج، سپاه و نهادهایی در قم هستیم و حتی با مراجع بزرگوار هم جلساتی داشتیم.
چراغ سال 95 با پیام رهبری مبنی بر «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» روشن شد. به نظرتان نقش فرهنگ و هنر در اجرای این اندیشه گرانبها چگونه می‌تواند باشد؟
راه نجات کشور مطابق نگاه رهبری در توجه به اقتصاد مقاومتی است و باید سینماگران و مسؤولان امر به این مساله توجه کنند و بودجه لازم برای ساخت اینگونه آثار تخصیص داده شود. باید سینمای ایران در این زمینه موثر عمل کند و ما به سمت بهینه‌سازی در سینما حرکت کنیم تا به مساله مهم اقتصاد مقاومتی کمک شود. اقتصاد مقاومتی، راهی برای رهایی از دست قدرت‌های جهانی است و مساله‌ای کاملا استراتژیک است بنابراین برای ترغیب مردم در این جهت باید آثاری مناسب تولید و بودجه فرهنگی در این باره در نظر گرفته شود.
البته با توجه به انواع معضلات موجود در عرصه فرهنگ و هنر چندان نمی‌توان دلخوش بود و حتی در سالی که به طور مستقیم عنوان فرهنگ داشت هم کار خاصی صورت نگرفت!
متاسفانه آنچنان که مقام معظم رهبری درباره مقولات فرهنگی و مساله مهم اقتصاد مقاومتی توجه و دغدغه دارند، مسؤولان فرهنگی و فیلمسازان ما اینگونه نیستند و چنین دغدغه‌ای ندارند. به همین دلیل اصلا در اینگونه مسائل فکر و برنامه‌ای صورت نمی‌گیرد. یعنی نظری پرداخته نمی‌شود تا اثری شکل بگیرد. بخش مهمی از این مساله بازمی‌گردد به نوع سیاست‌گذاری مسؤولانی که نتوانستند توزیع مناسب و موثری در بخش فرهنگی صورت دهند. بخش مهمی هم مربوط به فیلمسازان است و نیاز به همتی والا و تعهدی لازم در این زمینه دارد.
مقام معظم رهبری در سخنرانی اولین روز سال به مسائل فرهنگی هم اشاره داشتند و از شهید سیدمرتضی آوینی و مرحوم سلحشور به عنوان هنرمندانی شاخص یاد کردند. در همجواری سالروز شهادت سید شهیدان اهل قلم که روز هنر انقلاب اسلامی نام دارد، چه مشخصه‌هایی برای سینماگر متعهد ایرانی متصور هستید؟
مساله مشخص در فرمایشات مقام معظم رهبری در حرم حضرت امام رضا(ع) اهمیتی است که به موضوع فرهنگ دادند که یادی از هنرمندان شاخص هنر انقلاب اسلامی یعنی شهید سیدمرتضی آوینی و مرحوم فرج‌الله سلحشور صورت دادند و این عزیزان را همردیف شهدای اسلامی خطاب کردند. ایشان همیشه توجه و اشراف خاصی به مقوله فرهنگ و هنر دارند و همواره متذکر می‌شوند باید از وجود نیروهای انقلابی در زمینه هنری و در حوزه‌های مختلف استفاده شود. از جمله هنرمندان متعهد در کشور هم شهید آوینی و مرحوم سلحشور بودند که همه چیز را از منظر دین می‌دیدند و از این رو مقام معظم رهبری پس از درگذشت فرج‌الله در پیام تسلیتی که صادر کردند به ارزش‌های وی اشاره کردند که پیام‌رسان و سفیر ایران در عرصه‌های جهانی بود. از این نظر مسؤولان و دست‌اندرکاران فرهنگی کشور باید بدانند هر چه به سمت استفاده از نیروهای ارزشی حرکت کنند، ثمرات و ارزش‌های آن را دریافت می‌کنند و به واقع اگر تولید و ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی به دست افراد انقلابی بیفتد، حتما در نحوه صرف هزینه‌ها و محتوای آثار شاهد پیشرفت‌های موثری در جهت اقتصاد مقاومتی خواهیم بود.
چگونه می‌توان به تولیداتی ارزنده در مسیر «اقتصاد مقاومتی» دست یافت؟
هم باید نحوه استفاده از بودجه به شکلی موثر و درست باشد و هم بتوان آثاری تولید کرد که در راستای نظام فکری اسلام و تفکر شیعی مردمان سرزمین ایران باشد. یعنی اگر می‌خواهیم فرمایشات گرانقدر رهبری را در زمینه «اقتصاد مقاومتی» به شکل اقدام و عمل درآوریم باید با استفاده از هنرمندان و سینماگران انقلابی آثاری در جهت اهداف نظام اسلامی کشور تولید کنیم که در خدمت مباحث استراتژیک نظام باشند. می‌توان گفت استفاده بهینه از نیروها و هدفمند مصرف کردن بودجه تخصیصی برای ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی اقدامی عملی در مسیر اقتصاد مقاومتی خواهد بود.
اما در این سال‌ها شاهد دور شدن از سینمای ارزشی بوده‌ایم و برخی آثار هم در فضایی دور افتاده از تفکر نظام و در مسیری گمراه‌کننده تولید و به اکران در آمدند!
متاسفانه همین طور است. اگر فیلم مفهوم انسانی و دینی نداشته باشد و فاقد پیامی ارزشمند برای مخاطب باشد و موجب انتقال مفاهیم درستی به بیننده نشود هر چقدر هم کم مصرف شود باز هم اضافه است و در واقع اسراف خواهد بود و این خلاف «اقتصاد مقاومتی» است. از این نظر باید مسؤولان و سازندگان آثار بنشینند و اول از همه درباره جهت‌گیری و رویکرد فیلمنامه‌ها برای تولید فکر کنند که در راستای چه اهدافی قرار بگیرد و ببینند آیا تفکر و نگاه اسلامی و ارزشی و محتوای فرهنگی در آنها وجود دارد؟ در ثانی ساختار فیلم‌ها هم باید هر چه بیشتر به سمت کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از هدررفتن بودجه باشد.
برای توجه به مفاهیم «اقتصاد مقاومتی» حتی می‌توان جشنواره‌ای با این عنوان برگزار کرد یا بخشی با این موضوع در جشنواره‌های ملی کشور داشت.
اگر هم بخواهند به شکل جشنواره‌ای مستقل یا تحت موضوعی در جشنواره فجر به آن پرداخته شود، تنها به اکران چند فیلم خلاصه می‌شود و ادامه نخواهد یافت. مساله مهم این است که دغدغه‌های رهبری و موضوع ارزشمند «اقتصاد مقاومتی» باید تبدیل به یک نگرانی و دغدغه نزد مسؤولان و فیلمسازان کشور شود. یعنی این مفهوم مهم باید تبدیل به مساله در نزد مسؤولان و هنرمندان کشور شود. انواع مفسده‌های مختلف نفسانی، اقتصادی و موارد دیگر در جامعه به دلیل همین نادیده گرفتن‌هاست که متاسفانه حساسیت‌های لازم برای توجه به آنها وجود ندارد.
پس به نظرتان حوزه فرهنگ و هنر قابلیت و ظرفیت اقدام در جهت اجرای «اقتصاد مقاومتی» را دارد.
بله! همین طور است و فیلمسازان باید بتوانند آثاری با موضوع اقتصاد مقاومتی را به تولید برسانند. همچنین می‌توان با استفاده از مفاهیم ارزشمند دینی به انتقال تفکراتی راهگشا اقدام کنیم. ما در مجموعه قصه‌های تولیدی تبیان که با اندیشه و همت آقای سلحشور و جمعی از دوستان آغاز شد، همین رویکرد استفاده از مفاهیم قرآنی و موضوعات ارزشی مانند اقتصاد مقاومتی را دنبال کرده‌ایم. در واقع به تصویر درآوردن نوع سلوک مسلمان و ترویج سبک زندگی اسلامی و تجارت سالم در اینگونه داستان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است که نشان‌دهنده وضعیت شخص مومنی است که به دنبال تجارت حلال است و نوع سرمایه‌گذاری سالم و سودده را نمایان می‌کند. اینها وقتی در قالب نمایش و تصویر درمی‌آید می‌تواند تاثیر مضاعفی برای مردم داشته باشد حتی می‌تواند به‌عنوان میان‌برنامه‌های تلویزیونی مورد استفاده قرار گیرد تا بتواند در درازمدت در جهت رسیدن به اقتصادی پایدار و مقاومتی و دور شدن از نیاز به کشورهای دیگر تاثیرگذار شود.
مجموعه قصه‌های تبیان در چه مرحله‌ای قرار دارد و به چه صورت در اختیار مخاطبان قرار خواهد گرفت؟
مجموعه قصه‌های قرآنی تبیان تا به حال در 45 قسمت با همت سازمان بسیج تولید شده و برای بخش برون‌مرزی سیما در نظر گرفته شده است. اتفاقا در حال انجام اقداماتی هستیم تا ان‌شاء‌الله در ایام ماه مبارک رمضان بتوانیم آن را به پخش برسانیم. این فیلم‌ها نمونه‌ای از آثار دینی در سینما و تلویزیون است که به قول مرحوم سلحشور، قصه‌هایش را خداوند نوشته است. مباحث اخلاقی و دینی در اینگونه آثار وجود دارد که براساس داستان‌های واقعی نوشته و ساخته شد و بر مبنای حکمت الهی و نگاهی دینی شکل گرفته است و نیروهای جوان و کاربلدی در آن مشارکت دارند که تربیت‌شده در مکتبی اسلامی هستند و ما با انتخاب و توجه به آنها توانستیم با کمترین هزینه به تولیدی موثر دست یابیم.