ضیاءالدین عمادی : مدتی است برخی مسؤولان وزارت نفت بویژه مسؤولان شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی خرید بخشی از سهام یا مشارکت در ساخت پالایشگاه مشترک خارجی در کشورهایی مثل هند، یونان، آفریقای‌جنوبی و همچنین اندونزی، مالزی، برزیل و اسپانیا را مطرح می‌کنند. موافقان این ایده، آن را ابزار مناسبی برای کاهش حجم فشارهای بین‌المللی بر تولید نفت ایران و همچنین مقاومت برابر بازگشت احتمالی تحریم‌ها در آینده می‌دانند. عباس کاظمی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی که 19 آبان سال 94 در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا گفته بود برای افزایش صادرات نفت باید در خارج از کشور تقاضا ایجاد کنیم تا از طریق آن، فروش بلندمدت نفت کشورمان تضمین شود، 17 فروردین 95 نیز در مصاحبه با همین خبرگزاری به شرح آخرین وضعیت مذاکره برای ساخت این پالایشگاه‌ها پرداخت و سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌های خارج از کشور را رایج‌ترین و مطمئن‌ترین روش برای افزایش صادرات نفت‌خام بیان کرد. ایران در سال 94 به‌طور میانگین 9 تا 5/9 میلیون لیتر در روز بنزین وارد کرد و حتی در صورت بهره‌برداری از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس تا سال آینده، پیش‌بینی مصرف حاکی از آن است که ایران فقط تا سال 1407 صادرکننده بنزین خواهد بود و در صورتی که تا آن موقع پالایشگاه جدیدی به بهره‌برداری نرسد دوباره واردکننده بنزین خواهد شد. قابل توجه است که از میان
7 پالایشگاهی که با عنوان «طرح هفت‌خواهران پالایشی» در اوایل دولت نهم مطرح شد، فقط پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس پیشرفت فیزیکی داشت و مابقی آنها از جمله پالایشگاه‌های آناهیتا، پارس و هرمز هر کدام به ظرفیت 150، 120 و 300 هزار بشکه به دلیل کمبود منابع مالی در حد طرح باقی مانده‌اند.
 ساخت پالایشگاه در خارج از کشور شاید راه‌حل خوبی برای افزایش سطح تولید و صادرات نفت ایران در دوران پساتحریم باشد (که این اقدام را هم می‌توان تلاش برای خام‌فروشی بیشتر دانست) اما اگر تحریم‌ها مجددا بازگردند، پالایشگاه‌های خارجی تقریبا هیچ عوایدی برای ایران نخواهند داشت و مانع تحریم نفت ما نخواهند شد، زیرا آمریکا یک بار تا انتهای این مسیر را رفته است و تحریم مجدد ایران برایش آسان‌تر از مرتبه اول است. می‌توانیم بررسی کنیم که ابزارهای آمریکا برای تحریم نفت ایران چه بود؟ و آیا ساخت پالایشگاه در خارج از کشور خواهد توانست مانع تحریم نفت خام شود؟ یکی از راه‌های تحریم، جلوگیری از بیمه کشتی‌ها و نفتکش‌ها بود که مجددا کارآیی خود را برای آمریکا خواهد داشت. راه دیگر عدم سوخت‌رسانی، بانکرینگ و خدمات‌دهی به نفتکش‌های ایران در بنادر و خلیج‌ها بود. اتفاقا کشورهایی که تاکنون بیش از بقیه برای خرید سهام پالایشگاه مطرح شده‌اند کشورهای خیلی دور مثل برزیل، اسپانیا و تایلند هستند که کشتی‌های حامل نفت ایران، برای رسیدن به این مقاصد نیاز قطعی به بانکرینگ دارند. راه سوم بازگشت پول نفت به ایران بود که شاهد هستیم با گذشت چندین ماه از رفع تحریم‌ها هنوز هم این مشکل پابرجاست. تمام این روش‌ها در صورتی که ایران یک یا چند پالایشگاه خارجی حتی با تملک 100 درصد هم داشته باشد، برای تحریم مجدد نفت ایران قابل اجراست.
البته هیچ کشوری اجازه نخواهد داد ایران 100 درصد سهام یک پالایشگاه را در خاک آن کشور داشته باشد یا در صورت وضع مجدد تحریم‌ها، ایران بتواند قوانین گمرکی آن کشور را زیرپا بگذارد. شاید هیات‌مدیره و سهامداران پالایشگاه مذکور حتی در صورت تحریم ایران ابتدا در برابر پذیرش آن مقاومت کنند و تمایل داشته باشند نفت‌خام خود را از ایران تامین کنند اما مطمئنا اراده آنها برابر اعمال حاکمیت دولت آن کشور و فشارهای بین‌المللی آمریکا برای تحریم ایران کاری از پیش نخواهد برد. به عنوان مثال کشور یونان که یکی از خریداران سنتی نفت‌خام ایران بود و بخش قابل توجهی از نفت پالایشگاه‌های خود را از ایران تامین می‌کرد، جزو کشورهایی بود که تا مدتی برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران ایستادگی کرد و نفت ایران را به صورت غیرمستقیم خریداری کرد اما سرانجام مجبور به پذیرش تحریم نفت ایران شد.
آسان‌تر اینکه آمریکا براحتی می‌تواند پالایشگاه خارجی ایران را در لیست تحریم قرار دهد و فراتر از همه اینکه ایران پول نقد خود را به یکسری ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی در کشورهای بیگانه تبدیل کند که حتی ممکن است روزگاری کل آنها توسط دشمنان ایران مصادره و اصل پول نیز از دست ایران خارج شود.
به همین دلیل به نظر می‌رسد راه جایگزین مناسب، توسعه روابط منطقه‌ای با اتکا بر ظرفیت منابع انرژی کشور از طریق ساخت پالایشگاه داخلی و تولید و صادرات فرآورده‌های نفتی به کشورهای همسایه است. در همسایگی ایران ظرفیت‌های خیلی مناسبی برای صادرات بنزین، گازوئیل، محصولات پتروشیمی و... وجود دارد. کشور عراق با وجود اینکه کشور نفت‌خیزی است ولی نیازمند سوخت خودرو است. کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و حتی ترکیه نیز می‌توانند بازار صادراتی خوبی برای محصولات نفتی ایران باشند. این روش به
2 علت زیر راه‌حل مناسب‌تری نسبت به ساخت پالایشگاه خارجی برای خنثی کردن تحریم‌های احتمالی در آینده است:
1- در ساخت پالایشگاه خارجی، ایران مجبور است نفت‌خام را از اینجا تا کشور مقصد از طریق کشتی حمل کند که براحتی قابل ردیابی است.
2- کیفیت نفت‌خام ایران منحصربه‌فرد و به راحتی قابل شناسایی است در حالی که وقتی این نفت به فرآورده تبدیل شود کیفیت یکسان و استاندارد پیدا می‌کند و ردیابی صادرات آن سخت‌تر می‌شود.
آسان‌ترین راهی که ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی بلندمدت آن، به مقاوم‌سازی پیکر اقتصاد، تجارت و صادرات خود بپردازد، وابسته کردن کشورهای همسایه به انرژی ایران است. این یعنی نقطه قوت کشور ما در برابر نقطه ضعف کشورهای همسایه. در این روش انتقال فرآورده‌ها معمولا از راه‌های غیردریایی و اصطلاحا از طریق «شبکه توزیع مویرگی» صورت می‌گیرد. در انتقال با خودروهای تانکر یا خط لوله، رصد مسیر حرکت حامل انرژی سخت‌تر است. ضمن اینکه برای برگشت پول براحتی می‌توان از پیمان‌های پولی دوجانبه یا حتی تهاتر پول نفت با کالاها و خدمات وارداتی از کشور همسایه استفاده کرد. این روش موجب اشتغالزایی و رونق اقتصادی و پرهیز از خام‌فروشی نیز می‌شود. همچنین دستیابی به یک دیپلماسی فعال و وابستگی کشورهای همسایه به انرژی ایران مهم‌ترین مزیت این روش است.
ساخت پالایشگاه مشارکتی در خارج از کشور یا خرید بخشی از سهام، بدون دست یافتن به لیسانس تکنولوژی آن، تجربه‌ای است که عربستان سعودی از سال‌ها پیش دنبال کرد و امروز می‌بینیم نتیجه‌ای جز فرو رفتن بیشتر در خام‌فروشی و وابسته شدن اقتصادش به نفت نداشته است. مضاف بر اینکه این روش با کل خط‌مشی سیاسی کشورهایی مثل عربستان که شریک سیاسی آمریکا محسوب می‌شوند همخوانی دارد اما برای ایران کارآیی چندانی نخواهد داشت.