رضا باقرپور: با شکست کودتای کوچک و چند ساعته بامداد شنبه در ترکیه، همچنان هزاران تن از هواداران دولت و حتی مخالفان اردوغان و حزبش در خیابان‌های استانبول حضور دارند تا از مردمسالاری صیانت کنند و همزمان بزرگ‌ترین موج تصفیه در دستگاه نظامی از زمان روی کار آمدن ترک‌های جوان به رهبری کمال آتاتورک و تشکیل کشور جدید ترکیه روی بقایای امپراتوری عثمانی در جریان است. با این حال شواهد بسیاری حاکی از آن است که ساختار نظام حاکم برای همیشه ترک برداشته و سایه کودتا و جنگ داخلی همچنان بر سر ترکیه است. در نقطه مقابل کارشناسان مسائل منطقه بر این عقیده‌اند این کودتا با درونگرا ساختن رفتار دولت ترکیه، مداخله‌های این کشور در سوریه و عراق را کاهش خواهد داد و به ثبات همسایگان ترکیه کمک خواهد کرد. اگرچه هزاران نفر همچنان در جشن پیروزی مردمسالاری بر کودتا در استانبول در 2 تجمعگاه بزرگ اصلی بخش‌های اروپایی و آسیایی، میدان‌های تقسیم و فنرباغچه این شهر همراه با پرچم‌های سرخ ترکیه و بوق و شیپور حضور داشته و حتی در ساعات شب میدان‌ها را خالی نکرده‌اند اما برخی گزارش‌های دیگر حاکی از درگیری‌های مردم و نیروهای امنیتی در پایتخت است. رئیس‌جمهور ترکیه که بلافاصله پس از کودتا با تشخیصی درست خود را به این شهر به عنوان پایتخت اجتماعی ترکیه رسانده بود، روز شنبه در این اجتماعات سخنرانی کرد. اکثر مردم حاضر در خیابان‌های شهر هواداران حزب عدالت و توسعه هستند که به دعوت اردوغان در خیابان‌ها مانده‌اند و  با سر دادن شعار و حمل تصویر رئیس‌جمهور، حمایت خود را از او ابراز می‌کنند. اما در آنکارا اوضاع متفاوت است. این کودتا نشان داد اردوغان در پایتخت خود آنکارا پایگاهی ندارد و پایگاه اصلی و نقطه شروع محبوبیت و فعالیت‌های سیاسی اردوغان استانبول است. او مجبور شد برای شکست کودتا دوباره به استانبول بازگردد و روی حمایت‌های مردمی حساب کند که زمانی شهردارشان بود و بین‌شان حامیانی دارد.
ناآرامی در آنکارا و استانبول
موج جدیدی از ناآرامی‌ها محلات مختلف 2 شهر استانبول و آنکارا را در برگرفته است. رسانه‌های ترکیه از درگیری در محلات سوری‌نشین پایتخت خبر دادند. گفته می‌شود طرفداران سلفی و داعشی اردوغان که بعضا مسلح نیز  بوده‌اند در نخستین شب پس از شکست کودتا به محله آوارگان سوری مقیم آنکارا و  همزمان به محلات علوی و کردنشین این شهر حمله کردند. بنابر اظهارات شاهدان عینی صدها تن از نیروهای مسلح سلفی وابسته به حزب عدالت و توسعه با حمله به محلات کرد و علوی‌نشین اقدام به سردادن شعارهایی علیه آنها کرده و با جوانان علوی و کرد بشدت درگیر شده‌اند. نیروهای پلیس و امنیتی ترکیه با حضور سریع در منطقه اقدام به شلیک گاز اشک‌آور برای جداسازی 2 طرف و جلوگیری از سرایت بحران به سایر مناطق کرده‌اند.
نشانه‌های غربی بودن کودتا
اردوغان در سخنرانی‌های پس از رفع خطر کودتا بارها فتح‌الله‌گولن و جنبش سیاسی او (جنبش خدمت) را به براندازی متهم کرده و از آمریکا خواستار استرداد یا دست‌کم اخراج او شده است. در مقابل گولن در پنسیلوانیا با رسانه‌ها گفت‌وگو کرده و ادعای اردوغان را رد کرده است. جنبش خدمت هم در بیانیه‌ای مدعی شده همواره مداخله نظامی در سیاست داخلی را محکوم می‌کند. اگرچه اردوغان توقع داشت به سرعت در همان ابتدای کودتا از سوی آمریکا و اتحادیه اروپایی مورد حمایت قرار بگیرد اما موضع‌گیری‌هایی که آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها کردند، تقریبا بی‌طرفانه‌ بود و او فهمید بودن یا نبودنش برای غربی‌ها چندان ارزشی ندارد و چه‌بسا غرب به دنبال رفتن او است. تا آنجا که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه که تا ماه پیش دشمن اردوغان تصور می‌شد، مهم‌ترین رهبر خارجی بود که پس از کودتا تلفنی با همتای ترک خود صحبت کرد و ضمن حمایت از او، از دیدار در  «آینده نزدیک» خبر داد. در عین حال کودتای مزبور شکستی بزرگ برای سیستم اطلاعاتی و امنیتی ترکیه بود که نتوانست آن را رصد کند. کودتاچیان در ابتدا در رسیدن به اهداف‌شان تقریبا موفق بودند. تلویزیون دولتی ترکیه (TRT ) و مراکز حکومتی را اشغال کردند و حتی برخی فرماندهای عالی‌رتبه ارتش را دستگیر کردند. نیروی هوایی توانست پرند‌ه‌های خودش را به پرواز درآورد و حتی علیه دولت اردوغان رفتارهای نظامی عملی انجام دهد. اینها ‌ضعف جدی ساختار امنیتی و دستگاه‌های اطلاعاتی ترکیه بود. با توجه به شواهد باید گفت دستگاه‌های امنیتی یا خیانت کرده‌اند و عملاً‌ موافق کودتا بودند یا اینکه ناتوان بودند که در هر روی نشان‌دهنده شکننده بودن حاکمیت ترکیه در مقابل حوادث آتی است.
احتمال حمایت احزاب از کودتا
ابراهیم گوچلو، سیاستمدار کرد مخالف پ‌ک‌ک با فاش کردن اختلافات عمیق سیاسی در ترکیه، احتمال داده که در صورت پیروزی کودتاچیان، دومین حزب بزرگ پارلمان، حزب جمهوری‌خواه خلق از آنها حمایت می‌کرد. او همچنین به کردپرس گفته است که کودتا نشان‌دهنده بن‌بست سیاسی حاکم بر ترکیه است. گوچلو جسارت اردوغان را در خنثی کردن کودتا عاملی تعیین‌کننده دانسته است و کردها را یکی از بازنده‌های احتمالی این واقعه برمی‌شمرد.
تصفیه بزرگ
رجب طیب‌اردوغان به عنوان رئیس‌جمهور و رهبر بی‌چون و چرای حزب حاکم عدالت و توسعه، شکست کودتا را مغتنم شمرده و گسترده‌ترین موج بازداشت‌ها و برکناری‌ها بویژه در دستگاه‌های نظامی، امنیتی و قضایی را در دوران پس از آتاتورک به راه انداخته است. طی تنها 24 ساعت پس از کودتا  حدود ۶ هزار نفر بازداشت شده‌اند که تقریبا نیمی از آنها نظامیان هستند. بازداشت‌ها عمدتا 2 دستگاه بزرگ موازی دولت را هدف قرار گفته‌اند که اردوغان همواره  محمد فتح‌الله‌گولن، رهبر سیاسی مخالفانش را که هم‌اکنون در پنسیلوانیای آمریکا به سر می‌برد متهم کرده که از طریق مهره‌چینی در آنها، دولت موازی یا سایه را علیه دولت منتخب اداره می‌کند. البته می‌توان گفت که نفوذ گولنی‌ها در دستگاه قضایی بیشتر است و در عوض درجه‌داران نظامی- امنیتی مورد هدف اردوغان در حقیقت مهره‌های دست‌نشانده آمریکا و اسرائیل هستند. طبق اعلام وزیر دادگستری ترکیه 50 قاضی مسؤولیت رسیدگی به پرونده کودتاچیان و همدستان‌شان را برعهده گرفته‌اند. از روز شنبه تاکنون تنها 1745 قاضی در  این کشور به اتهام دست داشتن در کودتا بازداشت شده‌اند در حالی که حدود 3 هزار قاضی دیگر  برکنار شده‌اند که با توجه تصفیه‌های 2 سال اخیر در دادگستری، حزب حاکم عملا تمام دستگاه قضایی را به کنترل خود درآورده است. همچنین  پلیس ترکیه اعلام کرد که روز یکشنبه 44 نفر از دادستان‌ها و مسؤولان شهر قونیه  را دستگیر کرده است. خبرگزاری آناتولی ترکیه، شنبه‌شب تصاویری از 14 فرمانده و افسر با درجه‌های نظامی مختلف را منتشر و اعلام کرد این افراد در پس کودتای نافرجام جمعه شب قرار دادشته‌اند. بالاترین مقام نظامی موجود در این تصاویر، یک سرتیپ است و فرماندهانی از تمام یگان‌های دریایی، هوایی و زمینی حضور دارند. یکی دیگر از طراحان کودتا در ترکیه مشاور حقوقی رئیس ستاد ارتش، سرهنگ محرم کوسه بوده که طی ساعات آغازین ناآرامی‌ها از پستش برکنار شده است.
طراح کودتا با سوابق اسرائیلی و مدال ناتو
فرمانده سابق نیروی هوایی ترکیه که سال گذشته به دلیل ارتباطاتش با آنچه توسط اردوغان «دولت موازی» - یا حامیان فتح‌الله گولن، رهبرسایه ساکن آمریکا -  خوانده می‌شود، از این سمت خلع شده بود، به عنوان طراح اصلی کودتای 16 جولای در استانبول و آنکارا معرفی ‌شد. جالب آنکه ژنرال آکین اوزترک که البته در هنگام کودتا همچنان سمت فرمانده اطلاعات نیروی هوایی و عضویت در شورایعالی نظامی را برعهده داشت، نه تنها توسط رژیم صهیونیستی دوره‌های پیشرفته‌ای دیده بود، بلکه به عنوان وابسته نظامی در سفارت آنکارا در تل‌آویو نیز فعالیت داشته است. او  از سال 1998 تا 2000 میلادی در سفارت ترکیه در تل‌آویو خدمت کرده و سپس فرماندهی نیروی دریایی این کشور را به عهده داشته است. فرمانده سابق نیروی هوایی در عین حال به‌خاطر نقشی که در ماجرای سرنگون کردن جنگنده روسی در آسمان سوریه در پاییز سال گذشته ایفا کرد همچنان مورد سوءظن مقامات آنکارا و مسکو است که قصد داشته با ارائه دستورات مستقیم ناتو به یگان‌های هوایی ترکیه میان 2 کشور جنگ به راه اندازد. او که از مشهورترین چهره‌های نظامی کشورش محسوب می‌شود در عین حال مدال افتخار ناتو را بر سینه دارد. اوزترک روز شنبه همراه با دست‌کم 5 ژنرال دیگر در ارتباط با کودتای نافرجام نظامی در این کشور دستگیر شد. دولت  اعلام کرده است اوزترک و شرکای وی به اتهام خیانت محاکمه خواهند شد. البته به گفته بن‌علی ییلدریم، نخست‌وزیر ترکیه، افرادی که در کودتا دست داشته‌اند با حکم اعدام مواجه نخواهند شد، چرا که این نوع محکومیت در حال حاضر خلاف قانون اساسی این کشور است اما در قانون اساسی ترکیه تغییراتی صورت می‌گیرد تا از هرگونه کودتای احتمالی در آینده جلوگیری شود.
ردپای کودتاچیان در اینجرلیک
علاوه بر این دیروز روزنامه حریت اعلام کرد که  ژنرال «بکر ارکان‌وان» سرتیپ نیروی هوایی ترکیه و بیش از 10 افسر و نیروی دیگر نظامی روز شنبه در پایگاه هوایی مشهور اینجرلیک، بزرگ‌ترین پایگاه هوایی منطقه که در استان آدانا در جنوب کشور قرار دارد بازداشت شده‌اند. خبرگزاری رویترز نیز بدون بیان جزئیات به نقل از مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه از دستگیری تعدادی از مقام‌های نظامی این کشور در پایگاه هوایی اینجرلیک به اتهام دخالت در کودتای اخیر خبر داد. در همین حال به گزارش خبرگزاری فرانسه به نقل از یک مقام ترکیه که نامش فاش نشده است، اینجرلیک که  پایگاه هوایی مشترک ترکیه و ناتو محسوب می‌شود احتمالا  در سوخت‌گیری مجدد هواپیمای نظامی که بامداد شب توسط کودتاچیان ربوده شد، مورد استفاده قرار گرفته است. اینجرلیک یکی از 6 پایگاه ناتو در منطقه است که تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی (غیرراهبردی) در آن قرار دارد و برای عملیات نظامی و هوایی واشنگتن از اهمیت راهبردی برخوردار است. این پایگاه محل استقرار جت‌های ای-10، قابل اعتمادترین هواپیماهای نظامی آمریکا در کارزار نظامی این کشور در 2 کشور عربی همسایه ترکیه (عراق و سوریه)  به شمار می‌آید.
خلبان مشکوک ترک هم کودتاچی بود
یکی از کودتاچیان کشته شده در جریان درگیری‌های شنبه صبح در آنکارا خلبانی بود که پیش‌تر جنگنده روسی سوخو 24  را ساقط کرده بود. «ملیح غوکشیک» شهردار آنکارا به تلویزیون رسمی ترکیه گفت که این خلبان که از عاملان کودتا و از طرفداران فتح‌الله گولن بوده است در درگیری‌ها کشته شده است. در حقیقت او همان خلبانی بود که قصد داشت با استفاده از بالگرد نظامی، مقر ریاست‌جمهوری ترکیه در «مرمریس» را بمباران کند اما جنگنده‌های ارتش بالگردش را سرنگون کردند. پیش‌تر برخی اسناد محرمانه ارتش روسیه فاش کرده بودند که خلبان جنگنده اف 16 ترکیه در حادثه 24 نوامبر گذشته منجر به سقوط جنگنده  روسی، مستقیما از ستاد فرماندهی ناتو دستور می‌گرفته و نه از مافوق‌های ترکیه‌ای‌اش.
ترکیه سرزمین کودتا
گروه بین‌الملل: ترکیه به تکرار کودتاهای ارتش معروف است به‌طوری که از سال 1960 میلادی تاکنون این کشور با 3 کودتای آشکار و یک کودتای «پست‌مدرن» که می‌توان از آن به عنوان «شبه‌کودتا» یاد کرد، مواجه بوده است و کودتای جمعه‌شب پنجمین کودتا در این کشور به‌شمار می‌رود. رابطه نظامیان و احزاب ترکیه همواره با تنش همراه بوده که این تنش‌ها ریشه در تاریخ آشفتگی‌های ‌سیاسی ترکیه دارد. اولین کودتا در ۲۷ مه سال ۱۹۶۰ روی داد و ارتش ترکیه، دولت منتخب این کشور را برکنار کرد. دلیل این کودتا «بی‌کفایتی» دولت غیرنظامی وقت اعلام شد. این اولین مداخله ارتش ترکیه در امور سیاسی بود،‌ اقدامی که جامعه این کشور را 2 پاره کرد. عدنان مندرس، نخست‌وزیر وقت ترکیه که به مدت ۱۰ سال رهبری دولت را به عهده داشت، با قرص خواب اقدام به یک خودکشی ناموفق کرد و 2 روز بعد به دار آویخته شد. دومین کودتا ۱۲ مارس ۱۹۷۱ بود که ارتش علیه دولت سلیمان دمیرل، نخست‌وزیر وقت دست به کودتا زد.  دمیرل نزدیک به ۵ دهه در عرصه سیاست ترکیه فعال بود. او 7 بار سمت نخست‌وزیری ترکیه را به عهده داشت و دولت او 2 بار توسط نظامیان ساقط شد. کودتای نظامی ۱۹۸۰ ترکیه، خونین‌ترین کودتا از زمان تشکیل جمهوری ترکیه به شمار می‌رود. این کودتا به رهبری کنعان اورن علیه دولت سلیمان دمیرل صورت گرفت. ارتش گفت برای پایان دادن به بحران ناشی از درگیری ملی‌گرایان و چپ‌های افراطی وارد عمل شده است. پس از کودتای سال ۱۹۸۰ نزدیک به ۶۰۰ هزار نفر بازداشت شدند. بسیاری از آنها شکنجه و ۵۰ نفر نیز اعدام شدند. در سال ۱۹۹۷ ارتش ترکیه، دولت ائتلافی نجم‌الدین اربکان را مجبور به کناره‌گیری کرد که در ترکیه از آن به عنوان «کودتای پست مدرن» یاد می‌شود. در آن سال، نظامیان با ارسال یادداشتی برای اربکان، نخست وزیر اسلامگرای این کشور از حزب رفاه و دولت او را به داشتن گرایش‌های دینی در سیاست متهم کرده و خواهان کناره‌گیری نخست‌وزیر شدند که اربکان به این خواسته عمل کرد.