عرفان  حکیمی*:  اساساً در مواجهه‌ تاریخی با جنگ ایران و عراق، از یک جنگ 8 ‌ساله سخن به میان می‌آید که به طور مشخص در نبردهای زمینی و بعضاً برخی درگیری‌های هوایی و دریایی خلاصه می‌شود. واقعیت این است که جنگ عراق علیه ایران ابعاد گسترده و وسیع‌تر از آنچه عنوان شد داراست. به گونه‌ای که می‌توان در این مخاصمه از جنگ‏های متعددی نام برد که برخی از آنها عبارتند از: جنگ ماقبل جنگ، جنگ شهرها، جنگ شیمیایی، جنگ نفتکش‏ها، جنگ قیمت‏ها یا جنگ نفت و.... برای شناخت و آگاهی بیشتر و بهتر از این جنگ‏ها- که در درون جنگ 8 ‌ساله واقع شده و بعضاً مورد غفلت قرار گرفته‌اند- ذیلاً هر یک به اختصار تشریح خواهد شد.
جنگ ماقبل جنگ
 اساساً شروع جنگ ایران و عراق 31 شهریور 59 اعلام می‌شود. علت نیز حمله‌ سراسری ارتش عراق به ایران از زمین و هوا در این تاریخ است اما واقعیت این است که به‏رغم حمله‌ رسمی و سراسری عراق به ایران در 31 شهریورماه، دولت بعث عراق و ارتش این کشور از پیروزی انقلاب اسلامی تا تاریخ مذکور تحرکات مرزی فراوانی در مرزهای مشترک انجام دادند که می‌توان از آن به زمینه‌سازی برای جنگ اصلی تعبیر کرد. این دوره اصطلاحاً «جنگ ماقبل جنگ»  خوانده می‌شود. طبق آمار وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، عراق از 13 فروردین 58 تا پایان مرداد 59، 397 بار به مرزهای زمینی، دریایی و هوایی ایران تجاوز کرده است. برخی تجاوزات و تحرکات مرزی عراق علیه ایران تا مرداد 59، در دوره‏ای که «جنگ ماقبل جنگ» خوانده می‌شود، به شرح زیر است:
- بمباران منطقه‌ مرزی سیرین، 8 اسفند 57
- تجاوز 4 هلی‏کوپتر عراقی به حریم هوایی ایران در مرز مریوان، 21 اسفند 57
- تیراندازی نیروهای مرزی عراق به پاسگاه‌های مرزی ایران و تجاوز هوایی هواپیماهای این کشور به حریم هوایی ایران، 15 خردادماه 58
- تجاوز پلیس عراق به داخل خاک ایران در روستاهای مرزی آذربایجان‌غربی و حمله به عشایر ایرانی، 3 تیرماه 58
- تجاوز هوایی به مریوان، 9 تیرماه 58
- شلیک موشک آرپی‌جی 7 به سوی کامیون سپاه و خودروی ارتش از خاک عراق در منطقه‌ شلمچه، 10 تیرماه 58
- تصرف پاسگاه مرزی «بزمیرآباد» از سوی نیروهای عراقی، 14 آذرماه 58
- حمله‌ هزار مهاجم عراقی به پاسگاه‌های مرزی ایران، 23 بهمن‏ماه 58
- حمله‌ نیروهای عراق به 2 پاسگاه مرزی تنگاب‏نو و خسروی در نوار مرزی قصر شیرین، 9 فروردین 59
- بمباران قصر شیرین، 13 خرداد 59
- خمپاره‌باران قصر شیرین، 15 تیر 59
علاوه بر تشدید تجاوزات مرزی عراق علیه ایران، از اوایل سال 59 جنگ تبلیغاتی رژیم بعث نیز ضد انقلاب ایران بشدت افزایش یافت. در این تهاجم تبلیغاتی، عراق از یکسو صریح‌تر از همیشه درخواست‌های خود را بیان و از سوی دیگر صدام هرگونه عدم رضایت و وقوع حادثه‌ای را در عراق، به جمهوری اسلامی ایران منتسب می‌کرد و حملات شدید تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی به راه می‌انداخت. در کنار این اقدامات، دولت عراق به کمک عوامل خود به یک رشته خرابکاری‌ها نظیر بمب‌گذاری در داخل ایران دست زد. بنابراین پیش از شروع رسمی جنگ، جنگ عراق علیه ایران آغاز شده بود و عراق جنگی ماقبل جنگ 8 ساله را شروع کرده بود.
 جنگ شهرها
آنچه در جنگ ایران و عراق به عنوان «جنگ شهرها» خوانده می‏شود، در چند مرحله انجام گرفت. نخستین مرحله از جنگ شهرها با حملات عراق به شهرهای ایران از 13 اسفند 63 آغاز شد و تا 17 فروردین 64 ادامه یافت. در این مرحله، 29 شهر و چندین روستای کشور 118 بار مورد حملات موشکی، هوایی و توپخانه‏ای عراق قرار گرفت. آمار شهدای این مرحله از جنگ شهرها 1227 نفر و آمار مجروحان 4682 نفر اعلام شد. دوره‌ دوم جنگ شهرها 5 خردادماه 64 آغاز شد و تا 24 خرداد ادامه پیدا کرد. در این مرحله نیز مجموعاً 37 شهر و چندین روستا 105 بار توسط موشک، هواپیما و توپخانه مورد حمله قرار گرفتند و طبق آمار رسمی، 570 تن شهید و 1332 نفر مجروح شدند. سومین مرحله از جنگ شهرها 2 روز پس از آغاز عملیات کربلای 5 از تاریخ 21 دی‏ماه 65 آغاز شد و به مدت 42 روز تا تاریخ 3 اسفند تداوم پیدا کرد. در این مرحله از جنگ شهرها، 66 شهر و بخش کشور هدف بمباران هوایی و حملات موشکی عراق قرار گرفتند. آمار شهدا و مجروحان این دوره از جنگ شهرها 3050 و 11163 تن اعلام شده است. مرحله‌ چهارم جنگ شهرها با اصابت نخستین موشک عراق به تهران در 19 اسفند 66 آغاز شد. وجه تمایز مرحله‌ چهارم جنگ شهرها با مراحل پیشین استفاده از موشک‏های دوربرد است که از این طریق توانست پایتخت ایران را مورد هدف قرار دهد. با شروع عملیات کربلای 8 در 18 فروردین 66 و در جریان عملیات کربلای 10 در 25 فروردین تا 10 اردیبهشت 66 و نیز همزمان با عملیات نصر 4 و 5 در تابستان این سال، جنگ شهرها به طور متناوب ادامه یافت. پس از این زمان، تا شهریورماه این جنگ به طور پراکنده استمرار پیدا کرد. مساله‌ تازه در حملات عراق، توسعه‌ دامنه‌ جنگ شهرها به مناطق کردنشین این کشور بود.
  جنگ نفتکش‌ها
حمل‌و‌نقل از جمله ضروریات اقتصادی است و اهمیت حیاتی در توسعه‌ کشورها دارد. حمل‌و‌نقل از 3 شاخه‌ حمل‌و‌نقل هوایی، حمل‌و‌نقل زمینی (جاده‌ای و راه‌آهن) و حمل‌و‌نقل دریایی تشکیل شده است. در این میان، حمل‌و‌نقل دریایی به دلیل دارا بودن 2 ویژگی ظرفیت بالای جابه‌جایی کالا و پایین بودن هزینه‌ آن نسبت به سایر شیوه‌های حمل‌ونقل، اهمیت خاصی دارد. بنادر نیز چون پل ارتباطی در حمل‌و‌نقل ترکیبی و عاملی مهم در حمل‌و‌نقل دریایی هستند، همواره مورد توجه بوده‌اند. به دلیل برخورداری سرزمین ایران از مرزهای آبی گسترده در شمال و جنوب، حمل‌و‌نقل دریایی همواره سهم بالایی از صادرات و واردات کالا و خدمات کشور را به عهده داشته است. در میان کالاهای صادراتی، بی‌تردید نقش نفت و از این رهگذر نقش نفتکش‏ها بی‌بدیل بوده و هست. به همین دلیل در طول جنگ مساله‌ حمله به نفتکش‏ها به حدی جدیت یافت که اکنون دوره‏ای از جنگ عراق و ایران را به دوره‌ جنگ نفتکش‏ها تعبیر کرده‏اند. نفتکش‌های شرکت ملی نفتکش ایران در دوران جنگ حدود 5/2 میلیارد بشکه نفت‌خام حمل کردند. در این مدت، بیش از 200 بار به ناوگان این شرکت حمله‌ هوایی شد که در جریان این حملات 150 نفر از کارکنان این شرکت در منطقه‌ خلیج‌فارس به شهادت رسیدند. در طول جنگ نفتکش‌ها، در مجموع حدود 723/958/7 هزار ریال خسارت به ناوگان شرکت نفتکش وارد شد. از این مبلغ حدود 9/25 درصد شامل خسارت کشتی‌های آسیب‌دیده و 1/74 درصد خسارت کشتی‌های منهدم‌شده است. در طول جنگ 49 فروند نفتکش این شرکت هدف حملات دشمن قرار گرفت که 39 فروند آن آسیب دید و پس از تعمیر به جریان فعالیت بازگشت و بقیه دچار خسارت کلی شده و منهدم شد. بیشترین حملات عراق به نفتکش‏های ایرانی در سال 66 انجام شد و طی آن 22 فروند نفتکش این شرکت هدف قرار گرفت که شامل حدود 45 درصد از کل خسارت‌های این شرکت در دوران جنگ است.
  جنگ شیمیایی
عراق نخستین‌بار 23 دی‌ماه 59 به کاربرد آزمایشی و سنجش تأثیر سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایران در محورهای هلاله، نی‌خزر و منطقه‌ عمومی میمک مبادرت ورزید. پس از آن، سال 60 دامنه‌ کاربرد این سلاح‌ها را در جبهه‌های هویزه، تپه‌های الله‌اکبر، جسر نادری و خرمشهر نیز به صورت پراکنده مورد آزمایش قرار داد. سال 61 کاربرد و حجم عوامل شیمیایی از سوی عراق افزایشی نسبی یافت و در این رابطه فرماندهی و رسته‌ جنگ‌های شیمیایی به سازمان رزم ارتش عراق، افزوده شد. در این سال استفاده از سلاح‏های شیمیایی در جبهه‌های آبادان، مریوان، تپه‌ شرهانی و شلمچه بیش از 15 شهید و ده‌ها مصدوم بر جای گذاشت. پس از والفجر2 نیز عراق به طور نسبتاً وسیع، روستاهای مرزی و منطقه‌ عملیات را بمباران شیمیایی کرد که بر اثر آن ده‌ها تن از رزمندگان و مردم بومی شهید و مصدوم شدند.   اما گسترده‌ترین استفاده از سلاح‏های شیمیایی از آغاز جنگ تا سال چهارم در منطقه‌ عملیاتی خیبر و در جزایر مجنون انجام گرفت که در نتیجه‌ آن صدها نفر شهید و حداقل 2700 نفر مصدوم شدند. یک سال بعد در جریان عملیات بدر در اسفند 63 عراق مجدداً در سطحی وسیع‏تر از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد. در این زمان، ارتش عراق در ابعادی گسترده اقدام به بمباران و گلوله‌باران شیمیایی کرد که علاوه بر مناطق عملیاتی اورژانس‏ها و عقبه‌ها نیز به مواد سمی آلوده شد. در پی انجام عملیات بزرگ والفجر 8، تصرف شهر فاو و در حالی که عراق شکستی فاحش را تجربه کرده بود، برای چندمین بار اقدام به استفاده از سلاح‏های شیمیایی کرد. در این رابطه، ارتش عراق، خطوط مقدم شهر فاو، سواحل اروندرود، دهانه‌ خلیج فارس، خسروآباد، قُفاص، خرمشهر، پادگان حمید و جفیر و دیگر عقبه‌ها، جاده‏ها، اورژانس‏ها و حتی بیمارستان‌های فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و علی بن ابیطالب علیه‌السلام، جاده‏های بهمنشیر، ماهشهر، آبادان و اهواز را با چندین اسکادران هواپیمای بمب‌افکن و بیش از 100 قبضه توپ مورد بمباران و گلوله‌باران شیمیایی قرار داد. در عملیات‏های کربلای 4 و 5 نیز منطقه‌ عمومی شلمچه، جزایر ام‏الرصاص، کانال پرورش ماهی، کانال زوجی، پنج‌ضلعی، شهرک دوئیجی، دژهای مرزی، خطوط پشتیبانی و حتی شهر خرمشهر تا پاسگاه‌های حسینیه و پادگان حمید از سوی عراق بمباران شیمیایی شد.
اوایل سال 66 با انجام عملیات کربلای 8، ارتش عراق به گونه‌ای بی‌سابقه علیه نیروهای ایرانی مستقر در خرمشهر به بمباران و گلوله‌باران شیمیایی با گلوله‌های توپ، خمپاره و حتی موشک‌های کاتیوشا اقدام کرد. بر اثر این حملات، تعدادی از نیروهای نظامی ایران و عده‏ای از کارکنان غیرنظامی و کارمندان ادارات خرمشهر مصدوم شدند. کوتاه‌زمانی پس از حمله‌ شیمیایی فوق و در پی عملیات کربلای 10، مردم عادی شهرها و روستاهای کردستان عراق و مرزنشینان کرد ایرانی مورد حملات شیمیایی عراق قرار گرفتند که حاصل آن صدها کشته و هزاران مصدوم بود. مدتی بعد، 7 تیر سال 66 هواپیماهای عراقی 4 نقطه‌ پرازدحام و متراکم جمعیتی شهر سردشت از جمله بازار، بیمارستان، مدرسه، سپاه و... را به طرز وحشیانه‌ای مورد حملات شیمیایی قرار دادند. بر اثر این حملات حداقل 200 نفر از مردم عادی شهید و بیش از 5 هزار از آنان مصدوم شدند. اما بزرگ‌ترین فاجعه‌ای که بر اثر جنگ شیمیایی عراق علیه ایران و همین‌طور ضد مردم خود عراق به وقوع پیوست بمباران شیمیایی حلبچه بود. این اقدام وحشیانه زمانی انجام گرفت که نیروهای ایرانی با انجام عملیات والفجر 10 به آزادسازی برخی مناطق کردنشین عراق اقدام کردند. در پی این عملیات و با توجه به استقبال مردم کرد از نیروهای ایرانی و در حالی که عراق برای چندمین بار در آستانه‌ یک شکست فاحش قرار گرفته بود، ارتش عراق در اقدامی غیرمتعارف و ضدبشری، 26 و 27 اسفندماه 66، با استفاده از 40 فروند انواع جنگنده‌ بمب‌افکن، شهر حلبچه و شهرک‌های اطراف آن بویژه انَب را مورد تهاجم گسترده‌ عوامل شیمیایی قرار داد. بر اثر این حملات، نه‌تنها یک فاجعه در طول 8 سال جنگ عراق و ایران، بلکه فاجعه‌ای تاریخی رقم خورد. به گونه‏ای که بیش از 5 هزار انسان، اعم از زنان و مردان جوان و سالخورده و کودکان کشته شدند و بیش از 7 هزار نفر نیز مورد آسیب‌های شیمیایی قرار گرفتند. جالب توجه اینکه با پذیرش قطعنامه‌ 598 نیز جنگ شیمیایی عراق علیه ایران پایان نیافت، بلکه براساس گزارش‌های موجود، آخرین گلوله‌ شیمیایی ارتش عراق، 4 شهریورماه 67 به سوی ایران شلیک شد.
  جنگ قیمت‌ها؛ نفت
 نفت در ساختار اقتصادی ایران چه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، چه پس از آن نقش حیاتی داشته است. بدیهی است تکانه‌های نفتی اقتصاد ایران را در معرض شدیدترین خطرات و لطمات قرار می‏داد. در طول جنگ، نفت حداقل از 2 طریق در سرنوشت مخاصمه‌ عراق و ایران نقش‌آفرینی کرد. نخست آسیب دیدن تأسیسات نفتی ایران که عمدتاً در استان خوزستان واقع شده‌اند؛ دوم تلاش‌های سیاسی همپیمانان عراق برای تولید مازاد نفت و پایین آوردن قیمت جهانی آن برای کاهش درآمدهای ایران. در توضیح مورد نخست ضروری است اشاره شود همزمان با تجاوز عراق به ایران و پیشروی در خاک خوزستان و ایلام، مراکز و تأسیسات نفتی نظیر پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال نفت و چاه‌های نفت در خطر اشغال متجاوز و تیررس آن قرار گرفت. همچنین پالایشگاه نفت آبادان با ظرفیتی بالغ بر 620 هزار بشکه در روز [که ظرفیتی نزدیک به مجموع ظرفیت سایر پالایشگاه‌های ایران داشت] از فعالیت بازایستاد و تا پایان جنگ مورد استفاده قرار نگرفت و همواره در معرض آتش دشمن بود. درباره‌ مورد دوم هم افزودن این توضیح لازم است که کشورهای دوست و همپیمان عراق نظیر عربستان سعودی، کویت، امارات عربی متحده‌، قطر و... ضمن اینکه با بالا بردن سطح تولید نفت خود سعی در جبران کاهش عرضه‌ نفت که حاصل کاهش تولید نفت ایران بود کردند؛ همواره ‌کوشیدند با عرضه‌ مازاد، قیمت نفت را پایین آورند.
نگاهی به آمارهای ارائه‌شده از قیمت نفت در طول 8 سال جنگ عراق و ایران شاهدی بر این مدعاست؛ توضیح اینکه قیمت نفت سبک از 2/34 دلار در سال 59 (سال آغاز جنگ) به 2/13 دلار در سال 67 (سال پذیرش قطعنامه 598 و پایان جنگ) رسید، نفت سنگین نیز از 9/33 دلار در سال 59 به 8/12 دلار در سال 67 تنزل یافت.
 * پژوهشگر حوزه‌ دفاع‌مقدس
منبع: برهان