حسین علوی: آیا اروپا در نحوه مواجهه با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور جدید آمریکا، برجام را به عنوان یک نگرانی جدی در نظر خواهد گرفت یا برجام به عنوان یک کارت کوچک در منازعات اصلی در نظر گرفته خواهد شد؟ دکتر ابوالفضل ظهره‌وند، سفیر اسبق ایران در ایتالیا و عضو سابق شورایعالی امنیت ملی در این باره معتقد است پس از پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، مشکل و بحران اصلی اروپا با آمریکا، مساله امنیت اروپا و نحوه رفتار ترامپ با ناتو است. او به مناسبات احتمالی ترامپ با ولادیمیر پوتین اشاره می‌کند و می‌گوید اروپایی‌ها برجام را «بربادرفته» می‌دانند از همین رو تصور وساطت اروپایی‌ها نزد ترامپ برای برجام، اشتباه و به معنای زیر ساتور بردن دست ایران است. گفت‌وگوی «وطن امروز» با دکتر ظهره‌وند را در ادامه می‌خوانید.
***
پس از پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، آقای ظریف اعلام کرد جامعه بین‌المللی از ترامپ بخواهد به توافق برجام که یک توافق بین‌المللی است، پایبند باشد. پس از آن نیز موگرینی، مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی برجام را یک توافق چندجانبه خواند و گفت آمریکا نمی‌تواند آن را نقض کند. از نظر شما که سابقه سفارت در کشورهای اروپایی را دارید، موضوع برجام چقدر محل دغدغه کشورهای اروپایی در نحوه مناسبات‌شان با ترامپ است؟
توافق ایران و 1+5 بر سر برنامه هسته‌ای کشورمان از آن زاویه که اروپایی‌ها هم در این توافق حضور داشتند، می‌تواند محل دغدغه باشد، زیرا آنها نیز در نهایت باید درباره برجام پاسخگو باشند اما مساله‌ای که نباید آن را فراموش کنیم این است که برجام همین الان با تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا درگیر است یعنی اروپایی‌ها برخلاف آنچه خودشان وعده داده بودند که تحریم‌های اروپایی را هم لغو می‌کنند، در عمل نتوانستند کار چندانی کنند. به دلیل درگیری اروپا با ساختار اقتصادی آمریکا و مناسبات دوجانبه‌ای که با ایالات مختلف این کشور به طور دوجانبه دارد، این اتحادیه زمانی که آمریکا به تعهداتش در برجام عمل نکند، عملا نمی‌تواند کاری کند. یعنی مساله آمریکاهراسی یک متغیر موثر بر مساله همکاری‌های پولی و بانکی اروپایی‌ها با ایران شده است، چرا که اروپایی‌ها در گذشته هم خسارت‌ها و جرایم زیادی را بابت نقض تحریم‌های ایران پرداخته‌اند. بر همین اساس الان آنها در زمینه برجام فعال عمل نمی‌کنند. حالا اگر آقای ترامپ بخواهد زیر این توافق بزند شرایط برای کار دشوار می‌شود، چون اروپایی‌ها امید داشتند در برخی جنبه‌ها از جمله مساله حقوق بشر و همکاری‌های منطقه‌ای شاهد انعطاف ایران باشند تا بهانه را از دست آمریکایی‌ها خارج کنند و در سایه این دستاورد جدید که تحت عناوین برجام 2 و 3 و 4 مطرح می‌شود، بتوانند همکاری مستقیم دوجانبه را هم داشته باشند. اظهارات ترامپ بدین معنی است که برجام محدود به توافق هسته‌ای می‌شود و از سوی دیگر می‌خواهد در برخی جنبه‌ها بازنگری کند. این بدین مفهوم است که تحریم‌ها کماکان باقی خواهد ماند و موضع سخت آمریکایی‌ها متوجه برجام خواهد شد، بنابراین اروپایی‌ها در روابط مستقل با ایران هم کماکان دستخوش دشواری خواهند بود. این وضعیت شرایط را برای خود اروپایی‌ها مشکل کرده است. برای اروپا مساله توافق بین‌المللی نیست، بلکه آنها دنبال منافع دوجانبه در ارتباط با ایران هستند که به آن نیاز دارند.
بگذارید وارد مصداق شویم؛ یکی از مشکلات در برجام همکاری‌های بین بانکی است. در دولت آقای اوباما بانک‌های بزرگ اروپایی حاضر به همکاری با ایران نمی‌شدند و از نگرانی‌ها برای جریمه‌های سنگین آمریکا به‌رغم اعلام عدم مشکل در همکاری‌ها می‌گفتند. اکنون با ریاست‌جمهوری ترامپ و نگاهی که وی به برجام دارد، به نظر شما مشکل عدم همکاری بانک‌های بزرگ جهان با ایران سخت‌تر نخواهد شد؟
دقیقا! الان جمهوری‌خواهان قانون داماتو را آماده کردند که برای مدت 10 سال آینده تمدید کنند. نکته بعدی این است که آنها فهرستی از افراد و سازمان‌های متعددی دارند که حتی اروپایی‌ها هم آن را نمی‌دانند. یعنی اگر قرار باشد با ایران کار کنند آنها می‌گویند می‌توانید با ایران کار کنید مشروط بر اینکه افراد و سازمان‌ها و شخصیت‌های فوق در فهرست تحریمی ما نباشند، بنابراین یک بانک اروپایی نمی‌تواند ریسک کند و روابط چند میلیارد دلاری با آمریکا را فدای روابط چند صد میلیون دلاری با ایران کند.
برجام مشوقی برای بازشدن درها به روی سایر همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف بود. الان که برجام خودش درگیر خودش است و ما عملا درگیر این هستیم که طرف آمریکایی آن را به رسمیت می‌شناسد یا خیر؛ در چنین شرایطی به نظر شما بحث گفت‌وگوهای حقوق بشری موضوعیت دارد؟
درباره گفت‌وگوهای حقوق بشری باید بگویم اگر دموکرات‌ها می‌آمدند، با آن تقسیم کاری که بین اروپا و آمریکا درباره تغییر رفتار و رویکرد در ایران وجود دارد، این گفت‌وگوها می‌توانست از منظر منافع آنها موضوعیت داشته باشد اما الان مشکلات دیگری در حال بروز است و آن مساله روابط کشورهای پیمان آتلانتیک است. یعنی الان چیزی که اروپایی‌ها را متشنج کرده است تغییرات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیکی است که براساس آن نوع مناسبات در حال تغییر است. مساله امنیت که اینها تعریف می‌کردند در رابطه با خود اتحادیه اروپایی الان زیر سوال است. مساله ناتو الان مورد مناقشه است و می‌گویند امنیت اروپایی را چرا ما باید تامین کنیم؟ حرف درستی هم هست. می‌گویند چرا امنیت اعراب را ما باید تامین کنیم؟
بر همین اساس می‌گویم وقتی اروپا چنین دغدغه‌ای دارد، اساسا برجام در اولویت‌های پایین‌تر آنها قرار نمی‌گیرد؟
از نظر اروپایی‌ها برجام در واقع بربادرفته است. برجامی که اروپایی‌ها به آن امیدوار بودند که بتوانند از رهگذر آن روابط فعال‌تری با ایران داشته باشند، روی هواست، بنابراین خودشان این ظرفیت و توان را نداشتند که مستقل از آمریکا به عنوان بخشی از 1+5 با ما فعال برخورد کنند. الان افکارعمومی نه تنها متوجه شدند که آمریکایی‌ها قابل اعتماد نیستند، بلکه به این رسیدند که اروپایی‌ها توانی ندارند. منطقه‌ای که امنیتش دست آمریکاست و اقتصادش با اقتصاد آمریکا گره خورده چطور می‌تواند در رابطه با ایران مستقل عمل کند. برجام الان برای اروپایی‌ها موجب دغدغه و نگرانی شده است و آنچه برای‌شان مهم است شرایط به هم ریخته داخل ایالات متحده آمریکاست. برجام اساسا برای آنها قابل اعتنا نیست، زیرا برجام در این مدت توانست کار خودش را بکند و ایران را برای مدت‌های مدید از موقعیت آستانه دور و امنیت متحدان آمریکا از جمله رژیم اشغالگر را تقویت کند. برجام بالاخره سایه‌اش را بر سر ایران حفظ خواهد کرد، بنابراین بحثی که وجود دارد که طرف ایرانی می‌خواست مابه‌ازای آن را بگیرد، باید گفت آن ما به‌ازاها بیش از پیش تیره شده و با خطر جدی مواجه شده است.
ایران در این وضعیت چه باید بکند؟
امروز به عنوان یک قدرت منطقه‌ای موقعیت‌مان در تراز بالاتری قرار گرفته است، پس باید به هوش باشیم و بی‌جهت دستمان را زیر ساتور اروپایی‌ها نگذاریم. مذاکرات حقوق بشری به هیچ عنوان برای ما فرجامی ندارد و ما را در چاله می‌اندازد. ما به عنوان قدرت باید به طور مستقل و مستقیم در معادلاتی که در حال شکل‌گیری است بازی کنیم. امروز همه دارند می‌بینند که ترامپ در نخستین فرصت قرار است با پوتین گفت‌وگوهای تلفنی داشته باشد یعنی امروز ترامپ مستقیم می‌گوید تهدید من اسد نیست و داعش است. این یعنی تغییرات ژئوپلیتیک که ما باید در این تغییرات با انسجام و با هوشیاری و هوشمندی از فرصت‌هایی که به وجود خواهد آمد استفاده حداکثری ببریم. در موضوع گفت‌وگوهای حقوق بشری ما باید این را در نظر بگیریم که از اروپایی‌ها چیزی بیرون نمی‌آید. باید متوجه ظرفیت داخلی خود و موقعیتی که در منطقه داریم باشیم که طلیعه‌اش از ظرفیت مدافعین حرم و جوانان این سرزمین برای ما ظهور کرده است. ما نباید این فرصت را از دست بدهیم.