دکتر موسی نجفی : با پیروزی قیام تحریم تنباکو و هرچه بیشتر سیاسی شدن علما و تهاجم روحانیت و مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی این امر به تدریج ابعاد وسیع‌تری یافت؛ چنانکه این طرز تفکر در نزد علما، بویژه علمای حوزه بزرگ اصفهان، شکل گرفت که زندگی و معاش و اقتصاد مسلمانان را از آلودگی به دست‌های ناپاک اجانب پاک کنند. تشکیل شرکت اسلامیه اصفهان به قصد تولید کالاهای داخلی در برابر نفوذ اقتصاد و سلطه خارجی، حرکت عمیق و گسترده‌ای بود که اثرات آن به تمام شهرهای ایران رسید و حتی شعبه‌هایی از این شرکت در شهرهای لندن، بادکوبه، سنت‌پطرزبورگ، استانبول، بمبئی، قاهره و پاریس نیز دایر شد. مؤید اصلی این شرکت تجاری که دستاورد حرکت تحریم تنباکو بود، علمای حوزه اصفهان، خاصه آیت‌الله حاج آقا نورالله اصفهانی، بوده‌اند.
در اساسنامه اولیه شرکت، هدف این حرکت، به‌صراحت مقابله با نفوذ کمپانی‌های غربی اعلام می‌شود. در بخشی از این اساسنامه، اینطور قید شده است:
«چون تا حال نه تجار، نه کسبه ما، معنی و لذت کسب را نچشیده بلکه واضح‌تر بگوییم از 40 سال به این طرف تمام تجار ماهر یک به قدر وسع تن‌خواه خود، مزدور و کارکن کمپانی‌های خارجه بوده‌اند که مالی از خارج آورده به ده‌یک و ده‌یک‌نیم منافع که همان اجرت مزدوری خود و تن‌خواه خود است، بردارند...».
در جایی دیگر از اساسنامه، فواید ایجاد شرکت ملی و تحریم کالاهای خارجی، چنین برشمرده می‌شود:
«شرکت به چه کار خواهد رسید؟ بلی، همان است که آب رفته را به جوی آورد و رشته گسیخته تجارت داخله ما را محکم خواهد کرد؛ ملک و وطن ما را آباد و صنایع منقرض‌شده ما را حیات می‌دهد؛ ما را از ذلت احتیاج به امتعه خارجی می‌رهاند؛ قماش‌های قلب فاسد شده خارجه را که در عوضش روح و ثروت مملکت ما می‌رود، موقوف می‌دارد و صنایع استادان خودمان را که فعلاً جاذب انتظار تمام صنعتگران عالم است و در تماشاخانه‌های خارجی به یادگار در کمال احترام نگه می‌دارند؛ به حال اولین عودت می‌دهد».
ذکر این قسمت از اسناد خودکفایی و تحریم درست 8 سال قبل از مشروطیت و 7 سال بعد از تنباکو، نشان می‌دهد که تحرکات سیاسی و اجتماعی علما علیه استعمار خارجی ابعاد گسترده‌ای پیدا کرده بود و به آحاد مردم به رهبری علما، قبول ذلت خارجی را در هیچ‌یک از شؤون زندگی خود طلب نبوده‌اند. در یکی دیگر از تاییدات علما درباره تحریم نفوذ اجانب در امور معاش مسلمین و اهمیت تولید ملی و خودکفایی (اعلامیه مرحوم آیت‌الله میرزاحسین نوری ملقب به محدث نوری) می‌خوانیم که:
«...نوع مسلمانان سال‌ها است که اثر اجابت [را] در دعای خود نمی‌بینند. در مقام پیدا کردن سبب آن بر نیامدند و به رفض عیب آن را در دعا و از آن ناقل به دیگری منتقل شوند و ندانستند که اول شروط اجابت، پاکیزگی مطعوم و ملبوس است؛ و هرچه در آنها مداقه کنند، اثرش را در آنجا مشاهده نمایند».
نکته دیگری که مرحوم محدث نوری بر روی آن انگشت می‌گذارد و هشداری برای تجارت جهانی در زمان حال محسوب می‌شود، مربوط است به اینکه رشد صنایع و تجارت خارجی در کشور اسلامی به مرور زمان حب و علاقه به کشور خارجی را در دل‌ها راسخ می‌کند:
«... زیرا که محبت صنفی با مودت عدوی‌شان جمع نشود و مشابهت قومی با مبانیت دیگران میسر نشود؛ بلکه به مرور ایام حب آن طایفه در قلب راسخ و بغض این، در قلب مستقر و جوراح مستور در منسوج اغیار، با چنین قلب ویران و هیات عدوی، ایمان برای حضور در محضر قدس حضرت الهی و اظهار عبودیت و احتیاج و استدعای انجام حوائج محلی و به جهت اجابت و دفع مکاره و بلا، جای امیدی نخواهد ماند».
مرحوم شریعت اصفهانی «آیت‌الله شیخ‌الشریعه» در رابطه با یکی از اعلامیه‌های تحریمیه کالاهای خارجی و تشویق صنایع ملی می‌نویسد: «نان خود به سفره مردم خوردن، به نعمت خویش منت از دیگری بردن، خانه همسایه سوختن و چراغ اجانب برافروختن و جامه خویش دریدن و کلاه بیگانه دوختن، نه کار عقلا است».
توجه به این اعلامیه‌ها، متضمن چند نکته بوده، همچنین این تأثیرها را در جریان دینی عصر مشروطیت داشته است:
1- جریان مذهبی در عصر مشروطیت، عموماً دارای مواضع ضداجنبی بوده و یکی از اهداف محدود کردن و مبارزه با استبداد داخلی را سد کردن نفوذ استعمار خارجی می‌دانسته است.
ادامه دارد