دکتر موسی نجفی: به هر حال تاریخ مشروطیت، هشدارها و هوشیاری‌هایی را از برخی گرایش‌های مذهبی و علمای بزرگ درباره این سیاست و این جریان نشان می‌دهد؛ که در این قسمت می‌توان به 2 مورد تاریخی اشاره کرد:
مورد اول: «شیخ فضل‌الله نوری(ره)» در این‌باره هشدارهای قابل توجهی دارد. او در یکی از اعلام خطرهایش در لوایح حضرت عبدالعظیم می‌نویسد:
«آنچه خیلی لازم است برادران بدانند و از اشتباه کاری خصم بی‌مروت بی‌دین تحرز نمایند، این است که چنین ارائه می‌دهند که علما 2 فرقه شدند و با هم حرف دینی دارند و به این اشتباه کاری، عوام بیچاره را فریب می‌دهند که یک فرقه مجلس‌خواه و دشمن استبدادند و یک دسته ضدمجلسی و دوست استبدادند؛ لابد عوام بیچاره می‌گویند، حق با آنهاست که ظلم و استبداد را نمی‌خواهند. افسوس که این اشتباه را به هر زبان و به هر بیان می‌خواهیم رفع شود، خصم بی‌انصاف نمی‌گذارد.
در باب مجلس‌خواهی، در امر اول دانستی که هیچ خلاف نیست و همه می‌خواهند. و اما در این امر دینی همه علما بدون استثنا می‌گویند که این مجلس مخالف اسلام نباشد؛ باید آمر به معروف و ناهی از منکر و حافظ بیضه اسلام باشد. ‌‌ای مسلمانان! کدام عالم است که می‌گوید مجلس که تخفیف ظلم نماید و اجرای احکام اسلام کند، بد است و نباید باشد؟ تمام کلمات، راجع است به چند نفر لامذهب بی‌دین آزادطلب که احکام شریعت قیدی است برای آنها؛ می‌خواهند نگذارند که رسماً این مجلس مقید شود به احکام اسلام و اجرای آن؛ هر روزی به بهانه‌ای القای شبهات می‌نمایند».
در طرح یکی دیگر از این جنجال‌های کاذب، هوشیاری آیت‌الله حاجی شیخ فضل‌الله نوری(ره) خواندنی است:
«از جمله یک فصل از قانون‌های خارجه که ترجمه کرده‌اند، این است که مطبوعات مطلقا آزاد است (یعنی هرچه را هرکسی چاپ کرد، احدی را حق چون و چرا نیست). این قانون با شریعت ما نمی‌سازد؛ لهذا علمای عظام (آن را) تغییر دادند و تصحیح فرمودند؛ زیرا که نشر کتب ضلال و اشاعه فحشا در دین اسلام ممنوع است و کسی را شرعاً نمی‌رسد که کتاب‌های گمراه‌کننده حرام منتشر کند یا بدگویی و هرزگی را در حق مسلمانی بنویسد و به مردم برساند».
در این‌باره، مرحوم «آیت‌الله آقانجفی اصفهانی(ره)»- رهبر مذهبی حوزه علمیه اصفهان و مؤید اصلی یکی از جناح‌های بزرگ مشروطه‌خواه مذهبی- در یکی از اعلامیه‌هایش، درباره شیوع این جوسازی‌های کاذب و بی‌تقوایی محیط اجتماعی- سیاسی صدر مشروطیت، چنین هشدار می‌دهد: «... تکمیل اتحاد و مقامات اخوت ما بین مسلمین در این موقع که ابواب خدعه و مکر خارجی مفتوح شده، باید تمام مسلمین اتفاق و موافقت نمایند. و در مجالس تأکید در مراتب اتحاد و اخوت و مؤدت باشند و از ذکر سوء، عیب و تهمت بر مسلمانان اجتناب نمایند که اتحاد کلمه اسلام مبدل بر اختلاف نشود و هرکسی را به حسن بیان با خود همراه کنند. و بدانند که نفاق و اختلاف، موجب ضرر بر مسلمین و تسلط اجانب است... در این زمان متداول شده بعضی از صاحبان اغراض فاسده که با یکدیگر عداوت دارند، بسا می‌شود محض کذب و افترا، نسبت استبداد و انکار مجلس شورای ملی یا انکار انجمن‌های سایر بلاد را به دیگری می‌دهند و باعث هتک آبروی مسلمانی می‌شوند یا آنکه مسلمانی را که تقصیری نداشته به محض غرض شخصی متهم می‌نمایند. باید آبروی هر مسلمانی بر حسب میزان اسلامیت محفوظ باشد و مسلمانان، خیرخواه یکدیگر باشند و در نصرت و موافقت با یکدیگر جد و جهد و سعی کامل که راجع به قوت و شوکت اسلام و اسلامیان می‌شود، داشته باشند».
توجه به تقوا و پرهیز از اختلاف و حفظ فضای اسلامی در مشروطیت، با توجه به اهداف دینی و آرمانی مشترک، راهی بود که علمای نجف، تهران و اصفهان برای شکستن این خدعه‌های مرموز و دست‌های پنهانی پیشنهاد می‌کردند. در این بین، صراحت لهجه شیخ فضل‌الله نوری(ره) برای مقابله با طرح
اختلاف افکنی عناصر غیر دینی رخنه‌گر در مشروطه، بسیار درس‌آموز است. درسی که شیخ به همه جناح‌ها و گرایش‌های مذهبی با دیدگاه‌های مختلف در مشروطه داده، این بوده است که وقتی جنجال‌های کاذب فرو بنشیند و در جان کلام و آخر اهداف، اشتراک‌ها و فضای مشترک بین افکار دینی بیشتر است و اختلاف همه با لامذهب‌هاست.
ادامه دارد