دکتر موسی نجفی:
ب- تفکر پوزیتیویسم
که در فارسی مشرب تحققی، تحصلی یا اثباتی خوانده می‌شود؛ و مقصود از آن، اعتقاد به این نکته است که بشریت امروزه مرحله‌ای را در تفکر و تعقل می‌گذراند که مختصه‌اش اتکا بر دانسته‌ها و یافته‌های علمی است و هیچ چیز دیگر خواه مسلمات ایمانی و خواه باورهای مسلکی، نباید در گزینش مسائل اجتماعی و سیاسی مخل و مزاحم آنها شود. و نویسندگانی که در ایران از این طرز فکر مایه بسیار گرفتند، آخوندزاده و طالبوف بودند که هر دو قسمت عمده عمر فعال خود را در خارج گذراندند. آخوندزاده تندروتر بود و مشرب خود را بر مادیت محض و انکار وجود خدا مبتنی می‌کرد؛ ولی طالبوف تا اندازه‌ای در سازش ترقی‌خواهی و خداشناسی کوشید.
ج- لیبرالیزم یا فلسفه آزادی‌خواهی
که پیروان آن، حقوق فردی را کلید رستگاری اجتماعی می‌دانستند و پاسداری شخصیت و آبرو و آزادی فردی انسان را به هر مصلحت و ملاحظه دیگری رجحان می‌دادند. دنباله این شیوه تفکر به پارلمانتریزم می‌انجامید. میرزا حسین‌خان مشیرالدوله در این ردیف جای می‌گرفت.
2 محور اختلاف اندیشه دینی با تفکر غربی در سده اخیر ایران
الف- اجرای شریعت
ب- نفی سیطره اجنبی
با توجه دقیق به تاریخ مشروطیت و اسناد و مدارک و اوراق به جای مانده از آن دوران و تعمق در آنها، در می‌یابیم که چنانچه برخی جناح‌ها و گرایش‌های مذهبی در مشروطیت، شناخت بهتر و واقع‌بینانه‌تری از موج‌های کاذب روشنفکری پیدا می‌کردند و می‌توانستند سرنخ مسائل را همیشه با دقت وارسی کنند و به‌راحتی به اختلاف ریشه‌ای با تفکر غربگرای مشروطه پی ببرند، به‌نظر می‌رسد جناح و گرایش مشروعه‌خواه با توجه به 2 محور مذهبی نیز با ملاک و ارزیابی این 2 محور به اختلاف جدی با غربگرایان رسیده بودند. این 2 محور عبارتند از:
اول- اجرای قوانین اسلامی و تقلید به احکام شریعت.
دوم- مقابله با دخالت و سیطره اجنبی و استعمار در ایران.
از این 2 مورد، اسناد جالب و قابل توجهی از شریعت خواهان مشروطه در حوزه نجف، اصفهان و سایر حوزه‌های اسلامی مشروطه در دست است که چند مورد تاریخی از آنها را مرور می‌کنیم.
مساله اجرای حکم قصاص و اختلاف اندیشه مذهبی با تفکر غربی
سند خواندنی قابل تأملی در یکی از مطبوعات نجف درباره اختلاف شدید مذهبیون با سکولارهای مشروطه در باب حکم قصاص به ثبت رسیده است که تقارن و مشابهت‌های فراوانی با طرح این مساله و حکم امام خمینی(ره) درباره ارتداد قائلان به منکران حکم قصاص وجود دارد. واقع قضیه این بوده است که در جریده
«ایران نو»، شماره 121، مطلبی راجع به حکم قصاص و غیرعملی بودن آن در دوره حاضر و عصر تجدد مطرح شده بود. در این زمینه، پیشوای بزرگ مشروطیت در نجف اشرف، آیت‌الله آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، با قاطعیت وارد عمل شد و اعلامیه مهمی صدر کرد:
سند اول- تلگراف آخوند ملامحمدکاظم خراسانی و بیان حکم الهی منکر قصاص
صورت تلگراف حضرت مستطاب آیت‌الله آقای خراسانی- دام‌ظله‌العالی به حجج الاسلام و تهران
«تهران- جناب مستطاب آقای حجت‌الاسلام بهبهانی و سایر آقایان حجج‌الاسلام (دامت‌برکاتهم)
به موجب مکاتبت متکثره واصله در شماره 121 جریده ایران نو حکم قصاص را خلاف سیاست و حکمت شمرده، به آیه مبارکه ولم فی القصاص حیوتنا یا اولی الباب که حکما و فلاسفه غیرمسلمین هم به حکمت‌های مودعه در آن کریمه مبارکه اقرار به فهم آن افتخار دارند، استخفاف نموده. البته چگونگی را اعلان، بلکه یعنی همان شماره را عاجلاً ارسال فرمایید؛ تا در صورت صدوق، حکم الهی به عموم مسلمین اعلام شود.
ان‌شاءالله تعالی
محمدکاظم الخراسانی»
سند دوم- تذکر و هشدار آخوند خراسانی درباره منع منکرات اسلامیه
«طهران- جناب مستطاب اجل اشرف رئیس‌الوزراء (دام‌تاییده و اقباله)
ادامه دارد